Buxoro davlat universitetining

1. Fraza
nutq oqimida kattaroq pauza bilan ajratib aytiladigan 
nutq birligidir. U ohang va fikriy tugallikka ega bo‘lganligi uchun 
ko‘pincha gapga teng keladi. Masalan: 
Dunyoda boladan aziz narsa 
yo‘q // Bo‘lmaydi // Bolalar – kelajagimiz // (O‘. Hakimali).
Bu nutqiy 
parchada uchta fraza bor. Frazalar hajm jihatidan har xil bo‘lib, ular 
bir, ikki, uch va undan ortiq so‘zdan tashkil topishi mumkin. Masalan, 
yuqorida keltirilgan misoldagi birinchi fraza beshta, ikkinchisi bitta, 
uchinchisi ikkita so‘zdan tashkil topgan. Yana qiyoslang: 
Ularning uyi 
qishloqning eng chekkasida, hovlilari baland tog‘ning shundoqqina 
etagida. // Bahavo. // Bog‘larining ortidan shovullab soy o‘tadi. 
(To‘lqin). 
2. Takt
frazaning bir qismi bo‘lib, qisqa pauza bilan ajratib 
aytiladi, tarkibidagi so‘z yoki so‘zlar bir bosh urg‘u (bir havo oqimi) 
bilan talaffuz qilinadi. Masalan: 
Dunyoda / xushfe’l, / olijanob, / 
hamisha ezgu niyat bilan ish qiladigan odamlar / juda ko‘p 
(O.Husanov).
Bu fraza tarkibida 6 ta takt bo‘lib, birinchi, ikkinchi, 
uchinchi, beshinchi taktlar bir so‘zdan, to‘rtinchi takt olti, oltinchi takt 
esa ikki so‘zdan tashkil topgan. 
Fraza ba’zan bir taktga teng bo‘ladi. Masalan, 
Kech kuz edi. // 
Qo‘qqisdan qorasovuq boshlanib,/cho‘ponlarni tashvishga solib 
qo‘ydi (M.Qoriyev).
Bunda birinchi fraza – 
Kech kuz edi
bir taktga 
tengdir. 
3. Fonetik so‘z
o‘z urg‘usiga ega bo‘lgan so‘z yoki bir urg‘uga 
birlashadigan (bir urg‘u bilan talaffuz etiladigan) ikki va undan ortiq 
so‘zshakldir. Takt tarkibidagi fonetik so‘zlar soni undagi so‘zlarning 
umumiy miqdori bilan emas, urg‘uli so‘zlar miqdori bilan belgilanadi, 
ya’ni takt ichida urg‘uli so‘z qancha bo‘lsa, fonetik so‘z ham shuncha 
bo‘ladi: 
Dashtda / odam aqli shoshadigan / buyuk ishlar / qilinadi // 
(Y.Shamsharov).
Bu fraza tarkibida to‘rtta takt bo‘lib, birinchi taktda 
bitta, ikkinchi taktda uchta, uchinchi taktda ikkita, to‘rtinchi taktda esa 
bitta fonetik so‘z qatnashgan. Bu frazadagi so‘zlarning umumiy soni 
fonetik so‘zlarning umumiy soniga teng. 
Mustaqil urg‘uga ega bo‘lmagan yordamchi so‘zlar o‘zlari tobe 
bo‘lgan mustaqil so‘z bilan birga bir urg‘uga ega bo‘ladi va bir fonetik 
so‘zni tashkil etadi: 
Dilda saqlangan adovat temir zangiga o‘xshaydi, 
zang temirni yegani kabi, adovat qalbni azob va iztirob bilan yemiradi 
(Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur).
Bunda 14 ta fonetik so‘z bo‘lib, 

---

55 
bularning ikkitasi 
(yegani kabi, iztirob bilan)
tarkibida ko‘makchi 
so‘zlar qatnashgan. 
Bir tushunchani ifodalaydigan qo‘shma so‘zlar ham, tarkibidagi 
so‘zlarning umumiy miqdoridan qat’i nazar, bir fonetik so‘z sanaladi: 
Qo‘pol va dag‘al barmoqlar torlarni shunday chertar ediki, oddiygina 
qildan taralayotgan bu ohang dillarni rom qilib olgandi. (To‘lqin) 
Fraza tarkibidagi 
rom qilib olgandi 
bo‘lagi bitta fonetik so‘z deb 
qaraladi.