Buxoro davlat universiteti utayeva feruza xolmamatovna

8.2. Choch shahri yo‘llarining shakllanishi 
Toshkent vohasida o‘troq dehqonchilik va ilk shahar 
madaniyati o‘z tarixini miloddan avvalgi I-asr oxiridan qadimgi 
shahar Mingo‘rikdan boshlangan. Mingo‘rik Salor kanali bo‘yida 
joylashgan. Shahar 35 ga bo‘lgan. Mingo‘rikdagi shahar 
mustahkam qo‘rg‘on, baland “qasr” va qal’a devorlar bilan 
o‘ralgan taxminan 5 metr balandlikda. Bino sharqqa kun chiqar 
tomonga qaragan. O‘rtadagi kvadrat 6-7 metrgacha bo‘lgan 
balandlikda saqlangan. Milodning I-asrlarida diniy e’tiqod obekti 
sifatida olov va quyoshga sigingan. Arxeologlar tomonidan diniy 

---

128 
marosimlar o‘tkazilganligi aniqlangan. Avestoda Qanqa nomi 
“muqaddas” deb tilga olingan, sababi Mingo‘rik diniy qasr 
majmuasi bu Qanqa davlatining asosiy diniy markazi bo‘lgan.
Milodning III-IV asrlarida Mingo‘rikdagi qadimgi qurg‘on 
birmuncha kengayib, uning tashqi mudofa devoir ta’mir etilgan. 
Ochilgan xonalardan topilgan ma’lumotlarda xonalar xom 
g‘ishtdan va paxsadan bino qilingan devor balandligi 2 metri 
saqlangan xonaning eni bir metr, devorlaridan VI-VII asrlarga oid 
rasmlar topilgan. 
Mingo‘rikdagi shaharning poytaxt maqomini olganligi uning 
hududi kengayishida va milodiy VII asrning birinchi choragidan 
boshlab saroy tipidagi yirik inshoatlar qad ko‘tarishida o‘z aksini 
topdi. 
Milodning III asrida Qang‘ davlati tarixiy manbalarda bir-iri 
bilan iqtisodiy jihatdan bog‘langan bir necha mayda mustaqil 
viloyatlarga bo‘linib ketdi. Shu vaqtlarda Toshkent vohasida 
mustaqil Choch davlati tashkil topdi. Mingo‘rikdagi qadimgi 
shahar markaziy shaharlardan biriga aylandi.Manbalarda bu shahar 
Choch nomi bilan tilga olina boshladi. 
Milodning I asriga kelib Chirchiq, Salor, Qorasuv bo‘ylaridagi 
vohaning qariyb yarmidan ko‘prog‘i o‘zlashtirilib obod etilgan. Salor 
yonida joylashgan Choch shahri bu davrda har tomonlama etakchi 
mavqega ega bo‘lib, uni muarrixlar haqli ravishda milodning 
boshlaridagi Toshkentning asosi deb hisoblaydilar. Buyuk ipak yo‘lida 
joylashgan Toshkent Yevropa mamlakatlarining Hindiston va Xitoy 
bilan olib borgan turli aloqalarida muhim rol o‘ynagan. 
Milodiy V asr o‘rtalarida Choch, bir vaqtlar Qang‘ davlati 
tarkibidagi boshqa mulklar singari Eftaliylar davlatining bir qismiga 
aylangan. Milodiy VI asrda bu davlat janubdan Sosoniylarning, 
shimoldan Turk xoqonligi zarbalariga uchraydi. VI asrdan boshlab 
Choch Turk xoqonligining tarixi bilan bog‘lanadi. Choch, Parak 
(Chirchiq)ning butun hududi turk xoqoni Buminning ukasi Istami 
xoqon qo‘liga o‘tadi. Turk xoqonligining eftaliylar bilan kurashi 
natijasida Sirdaryo bo‘yidagi aholi hayoti biroz izdan chiqadi. 
“Shohnoma”da yozilishicha, Choch suvoriylarining shiddatli 
to‘qnashuvlari natijasida Sirdaryo suvi “qizil gul” tusiga kirgan. 
Qanqa shahar xarobalaridagi tadqiqotlarda janglar davomida 
shahar vayron bo‘lganligi va mahalliy aholining qo‘zg‘olonlari 

---

129 
bostirilganligi, shaharning V-VI asrlarda asosiy ibodatxonalari 
hujum va yong‘inlar ostida qolganligi aytilgan. 
VII asrning birinchi choragida Chirchiqning o‘rta havzasidagi 
yerlarda shahar aholisining mikrovohada yashash madaniyati jadal 
rivojlangan. Chotqol-Qurama tog‘laridagi rangli va asl metal 
konlarining o‘zlashtirilishi shaharning iqtisodiy yuksalishiga yordam 
berdi, bu tog‘larda “Choch kumush koni” ishlab turgan. Bu 
Chochning rivojlanishiga shahar aholisining “Ipak yo‘li” savdosida 
faol qatnashishiga qulay imkoniyatlar yaratdi.
VI-VII asrlarda Chochning urbanistik jarayoning ko‘chayishiga 
olib keldi. Shahar hududi va aholisi soni avvalgi davrga qaraganda 
2,5 baravar o‘sgan. Savdoda almashinuv vositasida foydalanilgan 
ko‘plab tangalar topilgan. Bu tangalar XX asrning 70-yillaridan 
o‘rganila boshlagan. Tangalarning yozuvlariga qarab Choch 
hukumdorlarining nomlari va unvonlari aniqlangan. Tangaga 
o‘rilgan tamg‘alarga qarab sulolalar almashinuvi belgilangan. 
Choch G‘arbiy Turk xoqonligi tarkibiga kirgan va nazorati 
ostida bo‘lsada, Xitoy doimiy ravishda davogarlik qilib kelgan. Bu 
shahar VI-VIII asrlarda, ayniqsa, ravnaq topgan. Shaharning Turk 
xoqonligi tarkibiga kirishi, uning Qoramozor tog‘laridagi konlar 
yaqinida joylashganligi, hunarmandchilik mahsulotlariga doimo 
muhtoj dasht ko‘chmanchilarining yondoshligi, shuningdek, asosiy 
karvon yo‘llari, xususan, Buyuk ipak yo‘li vohaning shimoliy 
hududlaridan o‘tishi uni tezda Choch davlatining poytaxti bo‘lib 
qolishiga imkon berdi. Shahar atrofi kuchli mudofaa devorlari bilan 
o‘rab olinib, maxsus saroy-qal’a qurilgan. Arxeologik qazishmalar 
vaqtida topilgan ishlab chiqarish qurollari va uy-ro‘zg‘or buyumlari 
bu yerda yuksak madaniyat bo‘lganidan dalolat beradi. Manbalarga 
ko‘ra, shahar ichida saroy, ibodatxona bo‘lgan ark, amaldorlarning 
uylari joylashgan shahriston, hunarmandlar mahallalari o‘rnashgan 
ichki va tashqi rabodlardan iborat bo‘lgan. 
Yozma manbalar va arxeologik tadqiqotlardan ma’lum 
bo‘lishicha, Binkat shahrining keyingi asrlardagi o‘rni Toshkentning 
to‘rt dahasida, asosan, uchtasi Sebzor, Ko‘kcha, Beshyog‘och 
hududida joylashgan bo‘lib, u alohida qalin devorlar bilan o‘rab 
olingan 4 qism: ark (o‘rda), shahriston (shaharning asosiy qismi) 
hamda ichki va tashqi rabodlardan iborat bo‘lgan va bir necha qator 
mudofaa devori bilan o‘ralgan. Shu davrdagi ark (maydoni 3 ga) va 

---

130 
shahriston (maydoni 15 ga cha) shahar markazida hozirgi Shayxontohur 
tumani hududidagi Eski jo‘va bozori va undan sharqdagi katta 
tepalikda joylashgan. Qal’ada hukmdor saroyi va zindon bo‘lgan. 
Saroyning bir darvozasidan shahristonga, boshqasidan shaharning ichki 
rabodiga chiqilgan. Shahar markazida bozor bo‘lgan, u “Jo‘ba” deb 
yuritilgan. Markaz bilan shahar darvozalari ko‘chalar orqali bog‘langan. 
Bir va ikki qavatli paxsa yoki sinchkori devorli hovlili qilib turar joylar 
qurilgan. Ichki va tashqi rabod devorlari oralig‘i 4 km bo‘lgan. 
Shaharda kulolchilik, o‘q-yoy, gazlama, gilam, chodir hamda charm 
mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlangan. 
Arab istilosi arafasida bir necha mulkliklar bo‘lib, ularning o‘z 
hukmdorlari bor edi. 712 -yil Qutayba qushinlari Chochga yurishni 
uyushtirdilar. 
Chochning 
mard 
aslzoda 
farzandlari 
arab 
bosqinchilariga qarshi mardonovor jang qilganlar o‘z shaharlarini 
saqlab qolishga harakat qilganlar
Toshkent arablar tasarrufiga o‘tgach, arab alifbosida “ch” 
harfining yo‘qligi bois arabiy asarlarda “Shosh” deb yuritilgan. Ilk 
o‘rta asrlarda u “Choch”, “Shosh”, “Shoshkent”, “Madinat ash-
Shosh”, “Binkat” va “Tarkan” deb nomlangan. Shahar “Toshkent” 
nomi bilan dastavval XI asrning mashhur allomalari Abu Rayhon 
Beruniy va Mahmud Koshg‘ariyning asarlarida tilga olinadi.
X asr oxiri - XII asr o‘rtalarida Choch Qoraxoniylar davlati 
tarkibiga kirdi. 1214 - 15 -yillarda Muhammad Xorazmshoh qoraxitoylar 
qo‘shini hamda naymanlar xoni Kuchluq bilan jang qilib, Shosh 
viloyatini ulardan tortib oldi va viloyat dushmanlar qo‘liga o‘tmasligi 
uchun Shosh markazi aholisini ko‘chirtirib yubordi. Shu bois mo‘g‘ullar 
1220 - yilda shaharni qarshiliksiz qo‘lga kiritgan bo‘lishi mumkin. 
XIII-XIV asrning 1-yarmida Toshkent viloyati Chig‘atoy ulusi 
tarkibida bo‘lgan. XIII asr oxirida shahar qayta tiklangan. 
Tarixchi Jamol Qarshiy “bu shahar doimo farovon, suvi mazali, 
iqlimi 
mo‘tadil, 
tuprog‘i 
unumdor, 
shahar 
atrofi 
obodonlashgan”ligini xabar qiladi. 
Tarixchi Zakariyo al-Qazvaniy XIV asrda “Shosh-ozoda va 
ajoyib, yam-yashil, juda go‘zal va ko‘ngilli shahar” deb yozgan. 
Manbalarda shaharda gullar ko‘p bo‘lganligi ta’kidlanadi. Shahar 
suv bilan yaxshi ta’minlangan va bog‘-rog‘li uylar qurilgan. 
Shahar mahallalarga bo‘linib, ularning har qaysisida 50-70 tadan 
xonadon va ko‘plab masjidlar bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bor. 

---

131 
XIV asrning 2 - yarmi - XV asrning 80 -yillarigacha Toshkent 
Amir Temur va Temuriylar tarkibida bo‘ldi. 1404 -yilda Ulug‘bek 
ixtiyoriga mulk tarzida berildi. Bu davrda shahar voha bilan dasht 
chegarasidagi kuchli qal’aga aylandi, uning hududi kengaydi, 
ishlab chiqarish, savdo-sotiq, madaniyat rivojlandi. Registon, 
Shayxontohur ansamblidagi maqbaralar, Jome masjidi va boshqalar 
qurildi. Arxeologik topilmalar, me’moriy obidalar mahalliy 
an’analarning qo‘shni Sharq mamlakatlari madaniyati bilan 
uyg‘unlashib 
ketganligini 
ko‘rsatadi. 
Temuriylar 
o‘rtasida 
boshlangan taxt uchun kurash natijasida Toshkent 1485 -yilda 
Mo‘g‘uliston xoni Yunusxon ixtiyoriga o‘tdi va uning qarorgohiga 
aylandi. Lekin, u ko‘p hukmronlik qilmay, 1487 -yilda Toshkentda 
vafot etdi. Yunusxondan keyin taxtga uning o‘g‘li Sulton 
Mahmudxon o‘tirdi. Uning hukmronligi ham ko‘pga bormadi. 
Toshkent 1503-yilda Shayboniyxon va Ko‘chkunchixon tasarrufiga 
o‘tdi. XVI asrda Toshkent yana obodonlashib, Turkistonning 
hunarmandlik, savdo-sotiq va madaniy markazlaridan biriga 
aylandi. Shahar yangi devor bilan o‘raldi. Me’morlik obidalari qad 
ko‘tardi. Hunarmandlikning taraqqiyoti savdo-sotiq aloqalarining 
kengayishiga olib keldi.