75
an’ana asosida qayta tiklangan. Marokanda miloddan avvalgi VIII
asrdan to milodiy IX asrgacha sug‘diycha Smarakansa, so‘ng forsiycha
Samarqand, IX asrdan turkiycha Semizkent
nomi bilan manbalarda
uchraydi. Keyinroq Samarqand nomi shaharning mutlaq nomiga
aylandi.
Milodiy III-IV asrlardagi xalqlarning Buyuk ko‘chishi davrida O‘rta
Osiyo orqali ko‘chmanchi qabilalar to‘lqini o‘tib, bu qabilalar qisman
vohalarda o‘troqlashdi.
Milodiy I ming -yillik o‘rtalarida bu hudud eftaliylar davlati,keyin
qudratli Turk xoqonligi tarkibiga kiradi. Sug‘d savdogarlari,
samarqandlik tijoratchilarning nufuzi Turk xoqonligi davrida ortdi.Turk
xoqonlari Xitoydan o‘lpon sifatida oladigan ipaklarni samarqandlik
savdogarlar sotishgan va Turk xoqonlari undan manfaatdor bo‘lganlar.
Xitoy solnomalarida Samarqandda bolalar besh yoshidan savodga
o‘rgatilganligi, hunarlar va savdo bobidagi
bilimlarni egallaganligi,
tashabbuskorlik va tadbirkorlik ko‘nikmalarni orttira borganligi haqida
xabar berganlar.
Sug‘d shaharlarida me’mochilik rivojlanib,bir necha qavatli shinam
uylar,rasmlar va haykallar bilan bezatilgan saroy va ibodatxonalar qad
ko‘tardi. Shahar savdogarlari Xitoy, Eron, Misr, Suriya, Hindiston,
Vizantiya bilan savdo qilgan.
712 -yil Samarqand Qutayba ibn Muslim qo‘shinlari tomonidan
bosib olindi. Istilochilar so‘g‘d shaharlarini taladilar. Arab tarixchisi at-
Tabariy Xurosonga tayinlangan noiblar tomonidan Samarqanddagi
ma’budlar
talangani va ulardagi oltinlar, qimmatbaho toshlar yig‘ib
olinib, vayron qilib tashlangani haqida yozgan. VIII asrning ikkinchi
yarmi IX asrda shahar vayronalardan qayta tiklangan.
IX-X asrlarda Samarqand hunarmandlari oltin va kumush
belbog‘lar, noyob metaldan ishlangan zargarlik buyumlari, zeb ziynat
buyumlari ko‘plab tayyorlandi.
Samarqand sopoli nihoyatda chiroyli bo‘lgan. G‘arbiy Yevropa
muzeylarida Samarqandning sirli spool idishlari saqlanadi. Samarqandni
qog‘ozi Sharq va G‘arbning hamma mamlakatlarida mashhur bo‘lgan.
Samarqandning yuqori sifat va qiymatga ega kumush dirhamlari
Italiya,Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Golland yerlari va Kiyev Rusi
knyazligining o‘rta asr shaharlaridan
topilgan xazinalar orasida
uchraydi.
76
X asr arab geografi Istaxriy Samarqandni “Movarounnahrning
quruqlikdagi bandargohi” deb ta’riflagan. Samarqand savdogarlari
Misrdan tortib Xitoy va Hindistongacha mashhur bo‘lishgan. IX asr
oxirida Somoniylarning poytaxti Buxoro bo‘lsada iqtisodiy va madniy
va ilmiy markaz Samarqand bo‘lgan. Arab geograflari “iqlimlar” ni
ajratib ko‘rsatganda, Buxoroni Samarqand Sug‘di tarkibiga kiritadilar.
887 -yilda birinchi marta somoniylarning kumush tangalari
Samarqandda zarb qilingan.
IX-XII asrlarda shahar hayoti shahriston devorlaridan tashqariga
chiqib, Cho‘ponota tepaliklaridan tortib Darg‘om daryosi etaklariga
Zarafshon vodiysining bepoyon kengliklariga yoyildi.
Shaharga suv
maxsus qo‘rg‘oshin quvur “Jo‘yiarziz” orqali keltiriladi.
XI asrda Samarqand Qoraxoniylar davlati tarkibiga mulk sifatida
kirgan. Garbiy tarmog‘ining poytaxti bo‘lgan. Ana shu vaqtda shahar
hayotida yangi bosqich boshlandi. Bu yerda Tamg‘ochxon Ibrohim qasri
va ko‘p ustunli Juma masjidi, shifoxona, madrasalar, shaharlik
aslzodalarning uylari va hunarmandlarning dahalari bunyod etildi.
Shaharning janubiy qismida yirik diniy markazlardan biri barpo
etilib, u sayyohlarning piri Hazrat Xizr
masjidi va Qusam ibn Abbos
maqbarasi va sag‘anasi birlashtirildi.
Arxeologlar
tadqiqoticha
XI
asrga
ta’luqli
me’moriy
yodgorliklarning qoldiqlari topildi. Qoraxoniylar davriga Shohizinda
katta shuhrat topdi. 960-970 -yillarda Samarqandga kelgan Ibn
Havqalning yozishicha, Shahar “Movarounnahr nozik ta’b odamlari
yig‘ilgan joy bo‘lib, ularning eng yaxshilari Samarqandda
tarbiyalanganlar”.
XIII asr boshlariga kelib shahar Xorazmshohlar davlati tarkibiga
kirgan. Muhammad Xorazmshohning buyrug‘i bilan Samarqand shahar
devorlari mustahkamlanib jome’
masjidlar, qal’a qo‘rg‘onlar bunyod
etildi. Bu davrdagi savdo aloqalari haqida Xitoy chinnisi va Suriya
shishasi, Xorazm harbiy aslaha-anjomlari va oltin idishlari dalolat
beradi. Biroq bunyodkorlik jarayoniga 1220 -yilning mart oyidagi
Chingizxonning katta qo‘shin bilan Samarqandga bostirib kirishi jiddiy
zarar ko‘rsatdi. Noyob Jo‘yi-arziz quvuri buzib tashlandi. Shahar suvsiz
qoldirildi.Afrosiyobdagi hayot so‘ndi va qayta tiklanmadi. Shahar atrofi-
rabotdagina davom etdi. Shahar anch yillar xaroba holatda qolib ketgan.
Do'stlaringiz bilan baham: