|
O‘zbekiston hududlari tiplari
Hududlar
turlarini
baholash
sinfi
Hududlar turlari
Hududlar turlarining
sifatiy tavsifi
I
II
III
30
I
II
III
Juda kam
yaroqli
Dengiz va ko‘l
tekisliklari
Grunt suvlari yaqin joylashgan, tuz
konsentratsiyasi ko‘p miqdorda, qumli
va gilli jinslar kuchli sho‘rlangan
Chink va oqimsiz
botiqlar
Kuchli parchalangan tik yonbag‘irli,
mustahkam bo‘lmagan jinslar, suvda
eruvchan, kuchli sho‘rlangan sho‘rxoklar
mavjud
Past qoldiq tog‘ va past
tog‘lar
Relefi kuchli parchalangan, tog‘ jinslari
mustahkam
O‘rtacha balandlikdagi
tog‘lar
Relefi kuchli parchalangan, tog‘ jinslari
mustahkam
Baland tog‘lar
Relefi kuchli parchalangan, tog‘ jinslari
mustahkam
Kam
yaroqli
Skulpturali-
denudatsion tekisliklar
Qumli relef shakllari
O‘rtacha Strukturali-denudatsion Yupqa ellyuviyli va karstlanuvchi jinslar
Yaroqlidan
past
tekisliklar
mavjud
O‘rtacha
yaroqli
Allyuvial-delta
tekisliklari, tog‘lardagi
tekis yuzalar
Nisbatan grunt suvlari yaqin, deflyasiya
hodisalari keng rivojlangan, tog‘li o‘lka
O‘rtacha
yaroqlidan
yuqori
Allyuvial-delta
tekisligi, dellyuvial-
prolyuvial tekislik
Tekis va grunt suvlari nisbatan yaqin,
chuchuk suvlar yetishmaydi
Eng yuqori
darajada
yaroqli
Allyuvial-prolyuvial
tekisliklar
Relef tekis, grunt suvlari chuqur
Shunday qilib, mintaqalar tabiiy sharoiti shaharlar qurilishi uchun
baholayotganda tabiiy komponentlarning barchasiga e’tibor berish kerak. Bu
borada V.V. Vladimirov “hududlar tabiiy resurslarini shaharsozlik uchun
o‘zlashtiriyotganda tabiiy landshaftning barcha elementlarini: tog‘ jinslari, yer usti
va yer osti suvlari, havo qobig‘i, tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosini baholash
kerak deb aytgan edi. Bular orasida esa tog‘ jinslari asosiy mavqega ega. Unga
hududning injener-geologik sharoiti va mineral xom ashyo resurslarining qay
31
holatda tarqalganligi bog‘liq. Tog‘ jinslarining holati mintaqalarning seysmik
faolligiga, qurilish ishlarini tashkil qilishga, hatto qurilishlarning narxlariga ta’sir
qiladi. Aholi manzilgohlari tarkibi va ularning joylashuvida relef asosiy omil bo‘lib
xizmat qiladi. Hududlarni qishloq xo‘jaligi maqsadlarida o‘zlashtirish va
qurilishlar olib borish ham relefga bog‘liq. Relef shaharlarning estetik
ko‘rinishlarini yaxshilashda munosib “ulush” qo‘shadi. Masalan, tekisliklarda,
yassi va qoldiq tog‘larda, tog‘ oldida, tog‘ oralig‘i vodiylarida, baland tog‘larda
shaharlarning tashqi qiyofasi bir-biridan keskin farq qiladi. Tekis maydonlarda
shaharlarni joylashuvidan ko‘ra, ularni tog‘ oldida zinapoyasimon holatda yoki
daryo va dengiz sohillari bo‘ylab cho‘zinchoq shaklda joylashganligi ajoyib
manzara kasb etadi. Shu bilan birga tog‘li o‘lkalar iqlim va suv rejimining
yaxshiligi shaharlarni ko‘kalamzorlashtirishni osonlashtiradi.
Demak, shaharlarning tabiiy asosi (ya’ni u joylashgan yer) o‘ziga xos bo‘lib,
u manzilgohning tashqi ko‘rinishi, arxitekturasi va dizaynida yaqqol namoyon
bo‘ladi. Shunga ko‘ra V.V. Vladimirov O‘zbekistondagi ba’zi shaharlarni relefi
bo‘yicha quyidagilarga ajratgan. Guliston, Urganch, Xiva, Nukus-yassi tekislikda,
Toshkent, Farg‘ona, Samarqand, Andijon, Buxoro-baland tekislikda, Qo‘qon-
ushbu ikki tip to‘qnashgan joyda, Chirchiq, Namangan-adir tipli relefda
joylashgan. Mazkur bo‘linishda faqat Buxoro shahrining relef tipi biroz e’tirozli.
Bizning fikrimizcha, Buxoroi sharif birinchi tipli relefga ega. Chunki shahar
hududi deyarli tekislikdan iborat bo‘lib, uning ichida va atrofida balandliklar
uchramaydi. Mineral xom ashyo resurslari shahar va hatto rayonlar hosil qilishda
asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Shaharlarning katta-kichikligi mineral
resurslarning tarkibi va zahirasiga bog‘liq. Odatda, yoqilg‘i-energetika sanoati
asosida yirik shaharlar vujudga kelmaydi. Chunonchi, Muborak, Qorovulbozor,
Nurek,
To‘qtog‘ul,
Nebitdog‘,
Ali-Bayramli
(Ozarbayjon),
Janao‘zen
(Qozog‘iston) shunday markazlar sanaladi. Ko‘mir bazasida shakllangan
shaharlarning katta-kichikligi kon zahirasini ko‘lami bilan o‘lchanadi. Havzasining
maydoni yirik bo‘lgan konlar asosida-Donetsk, Fushun (Xitoy), Kemerovo,
32
Qarag‘anda kabi katta shaharlar, kichik konlarda esa Toshko‘mir, Qizilqiya
(Qirg‘iziston), Sharg‘un singari mayda shaharlar tashkil topgan.
Rudali foydali qazilmalarni shahar hosil qilish darajasi yuqori. Ayniqsa,
ularni qayta ishlash yirik sanoat tugunlarini paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi.
Pittsburg, Baltimor, Taranto (Italiya), Marsel, Krakov (Polsha), Magnitogorsk,
Dnepropetrovsk va boshqa industrial markazlarning rivojlanishida metallurgiya
sanoati hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatgan. O‘zbekistonning Olmaliq, Bekobod va
Zarafshon shaharlari ham metallurgiya markazlaridir.
Qazilma boyliklarni ishga tushirish orqali vujudga kelgan manzilgohlarni
ilmiy adabiyotlarda “resurs shaharlar” deb aytiladi. Bunday shaharlarning
aksariyatida bir xil ma’dan ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Ya’ni resurs
shaharlar tor darajadagi ixtisoslashuvga ega. Bunga ularning ekstremal tabiiy
sharoitga egaligi, transport magistrallaridan uzoqligi, ekologik holatining
noqulayligi sababchi bo‘lgan. Noqulay iqlim va ekologik vaziyat tufayli cho‘l
zonasida shaharlar va shaharliklar sonining o‘sishi nohoyatda sekin kechadi. Arid
o‘lkalarda yangi manzilgohlar asosan foydala qazilmalar negizida, shahar tipidagi
posyolkalar (SHTP) tarzida vujudga keladi. Juda katta maydonni egallagan O‘rta
Osiyo cho‘llarida ham SHTP soni uncha ko‘p emas. Jumladan, Qoraqumda-18,
Qizilqumda-5 ta bo‘lib, ularning aksariyatida aholi soni 1-3 ming kishini, ba’zan
undan ortiqroqni tashkil etadi. Bundan tashqari gaz quvurlari bo‘ylab kam sonli
aholiga ega (100-300 kishi) yangi manzilgoh tipi-gaz kompressor stansiyalari hosil
bo‘lgan. Umuman olganda, resurs shaharlar mamlakatlar va mintaqalar
iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. Garchi ular aholi soniga ko‘ra yirik bo‘lmasada,
shaharlar to‘rida o‘z o‘rniga ega. Resurs shaharlar soni Rossiyada taxminan 300
taga, O‘rta Osiyoda 161, O‘zbekistonda 63 taga teng.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
