Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Qo’shimcha:
Bu okrug Turkistonning markaziy yer po`stining tektonik jarayonlar natijasida cho`kkan qismida joylashgan. Zarafshon vodiysining o`rta qismini o`z ichiga oladi.

Zarafshon vodiysi deyarli kenglik bo`yicha sharqdan g`arbga 766 km cho`zilgan bo`lib, g`arb tomoni ochiq va nishobdir. Bu qismida okrug aniq tabiiy chegaralar bilan o`ralgan bo`lib, g`arbda Quyi Zarafshon okrugidan Xazora yo`lagi orqali ajralib turadi. O`rta Zarafshon okrugi shimol tomondan Chumkartog`, Gubdintog`, Qaroqchitog`, Oqtog`, Qoratog`, janubdan-Qoratepa, Ziyovuddin, Zirabuloq tog`lari bilan o`ralgan, sharqiy chegarasi esa,Tojikiston bilan bo`lgan chegara orqali o`tdik.

Okrugning yer yuzasi asosan paleogen, neogen va antropogen davr cho`kindi jinslaridan tarkib topgan. Bu jinslarning ustki qismini esa Zarafshon daryosi va uning irmoqlari olib kelgan allyuvial yotqiziqlar qoplab olgan. Bu yer neogen davrigacha dengiz bo`lgan.

Neogen davridagi alp orogenetik jarayon ta'sirida vodiy quruqlikka aylangan. Zarafshon daryosi o`z o`zanini chuqurlashtirib, okrugning sharqiy qismida 6 ta qayirni hosil qilgan. Zarafshon daryosi neolit davrining oxirigacha hozirgi Moxandaryo va Xo`jayli o`zanlari orqali Amudaryog`a qo`shilib turgan.

Hozirgi Zarafshon suvi Samarqand vohasida, shuningdek Tuya tortar arigi orqali Sangzor vodiysida, Eski Anxor arigi orqali Qarshi cho`lida sug`orishga sarflangani tufayli Buxoro vohasiga yetmasdan tugab qolmoqda.

O`rta Zarafshon okrugining relyefi asosan yassi tekislik bo`lib sharqdan g`arbga tomon nishabdir. Samarqand shahri yaqinida mutloq balandlik 727 m, Kattaqo`rg`onda 430 m, Navoiy 347 m ikkinchi tomondan okrug markaziy qismidan shimolga va janubga - vodiyni o`rab turgan tog`larga tomon balandlasha boradi.

Zarafshon vodiysining ana shunday kengaygan joyida Samarqand botig`i ancha keng, relyefiga ko`ra o`rta qirlardan iborat bo`lib, g`arbdan Xazora yo`lagigacha 220 km ga cho`zilgan. Botiqning janubida uncha keng bo`lmagan Qoratepa, Ziyovuddin, Zirabuloq tog`lari, shimolda esa Qaroqchitog`, Oqtog`, Qoratog`lar joylashgan.

O`rta Zarafshon okrugining hozirgi relyefini vujudga kelishida Zarafshon daryosi va uning shimoliy hamda janubiy qismidagi tog`lar katta rol o`ynaydi. Zarafshon daryosi okrugining o`rta qismida qator qayirlar hosil qilgan tog`lardan boshlanadigan vaqtli daryochalar va soylar Zarafshon qayirini perpendikulyar kesib, ko`p jarliklar hosil qilgan hamda parchalab yuborgan.

Okrugning iqlimi Turkistonning tekislik qismiga o`xshash yozi jazirama issiq va quruq, qish sovuq, yog`in kam bo`ladi.

Yanvar oyining o`rtacha harorati - 0 gr. -1,3gr. bo`ladi. Ba'zan Arktika havo massasi kirib kelganda eng past harorat -24gr. -35 C gacha pasayadi. Yozda esa, aksincha, havo ochiq bo`lib, juda isib ketadi. Natijada iyulning o`rtacha harorati 26 -28C atrofida bo`lib, eng yuqori harorat esa 40 gr - 44C ga yetadi.

Okrugda bir yilda 213-215 kun sovuq bo`lmaydi. Harorat +10C dan yuqori bo`lgan kunlar soni 212-215: vegetatsiya davridagi ijobiy haroratning yig`indisi esa 4300- 5050 gr. ni tashkil etadi.

O`rta Zarafshon okrugida yog`in kam - g`arbdan, sharqka tomon ortib boradi. Navoiyda yillik yog`in miqdori 177 mm, Kattaqo`rg`onda 282 ml, Samarqandda 328 mm. Yillik yog`inning eng ko`p qismi 144-484 mm bahor va qishga to`g`ri keladi. Yozda bor-yo`gi 2,0-4,0 % yog`in tushadi.

Zarafshon daryosi okrug hududida sekin oqib, kengligi 3-4 km keladigan qayirlar hosil qilgan. U Samarqand shahridan 8 km o`tgach , Oqdaryo (uzunligi 130 km) va Qoradaryo (uzunligi 127 km) nomi bilan ikki tarmoqqa bo`linadi. Xatirchi qishlog`ida esa bu ikki tarmoq yana birlashib, orasida hosildor Miyonqala orolini hosil qiladi. Orolning uzunligi 100 km. kengligi 15 km, maydoni esa 1200 km<sup>2</sup> dir. Okrugda suvlardan oqilona foydalanish natijasida Kattaqo`rgon suv ombori qurildi. Kattaqo`rgon shahri yaqinidagi tektonik botiqda barpo etilgan. U Zarafshon daryosining tarmog`i Oqdaryodan suv oladi. Bu kanaldan sekundiga 100 m³ suv oqishi mumkin. Suv omborining suv sig`imi 1 mlrd. m<sup>3</sup> ni tashkil etadi. Vegetatsiya davrida ekin dalalarini sug`orish uchun kanaldan sekundiga 140 m³ suv chiqadi. Natijada 65 ming gektar yangi yerni sug`orib, 384 ming gektar yerning suv ta'minoti yaxshilanadi. Shuningdek suv omboridan yiliga 240-250 sentnergacha baliq ovlanadi.

O`rta Zarafshon okrugining tog` oldi tekisliklarida asosan och bo`z tuproq tarqalgan, ba'zi yerlarda esa oddiy bo`z tuproqlar ham uchraydi.

O`rta Zarafshon okrugining tabiiy o`simliklari kishilarning faoliyati tufayli ancha o`zgartirilgan.

Zarafshon daryosining quyi qayirlarida va eski qayirlarida qamish, ruvak, jing`il, tol, yovvoyi jiyda, yantoq, yulg`un o`sadi.

O`rta Zarafshon okrugidagi to`qay landshaftini va u yerdagi o`simliklarni, xususan jirganoqni va hayvonlarini tabiiy holida saqlab qolish maqsadida 1975 yili Bulung`ur va Jonboy tumanlari hududida maydoni 2,5ming gektar keladigan Zarafshon Qo`riqxonasi tashkil etildi. Bu qo`riqxonada muhofazaga olingan jirganoq (chakanda) o`simligining maydoni qisqarib ketgan edi.

Bu o`simlikning mayda mevasidan tibbiyotda ishlatiladigan oblepixa moyi olinadi.

O`rta Zarafshon okrugi o`z navbatida Kattaqo`rg`on va Samarqand tabiiy geografik rayoniga bo`linadi.

I. Kattaqo`rg`on tabiiy-geografik rayoni okrugning markaziy va g`arbiy qismini ishg`ol qiladi. Rayon janubda Ziyovuddin, Zirabuloq tog`larining quyi etaklari bilan, g`arbda Buxoro Qorako`l rayoni, shimolda Oqtog` va Qoratog`larning quyi qismi, sharqda esa Samarqand tabiiy geografik rayoni bilan chegaralanadi. Rayon o`z ichiga Zarafshon daryosining yangi va eski qayirlarini va yuqorida qayd qilingan tizmalarning tog` oldi tekisliklarini o`z ichiga oladi.

Rayon, okrugdagi qishi eng sovuq (yanvarning o`rtacha harorati -0,5-2C) , yozi esa issiq (iyulning o`rtacha harorati 27-28gr. ) yog`in eng kam (yilliga 180-280 mm) tushadigan qismi. +10 gr. li harorat yig`indisi 4500-4600 gr. vegetatsiyali qish 40-50%.

Rayonda quyidagi landshaft turlari uchraydi.

1. Zarafshon qayirlarida joylashgan ochbo`z, o`tloq, botqoq- o`tloq tuproqli madaniy landshaftlar.

2. Qamish va to`qay o`simliklari o`suvchi, o`tloq-botqoq tuproqli qayirlar landshafti.

3. Efemer va shuvoq-efemer, o`suvchi bo`z tuproqli tog` oldi lyossli tekisliklar landshafti.

Bu landshaft Zirabuloq, Ziyovuddin hamda Oqtog` va Qoratog`larning tog` oldi lyossli tekisliklarini o`z ichiga oladi.

II. Samarqand tabiiy geografik rayoni okrugning sharqiy qismida joylashib, shimolda Gubdintog`, Qaroqchitog` va Oqtog`larni janubiy yon bag`irlarining quyi qismi, sharqda Tojikiston davlat chegarasi, g`arbda Kattaqo`rgon rayoni, janubda esa Chaqilkalon va Qoratepa tog`larining etaklari bilan chegaralanadi.

Rayon o`z ichiga Zarafshon daryosining yangi va eski qayirlarini, tog` oldi lyossli tekisliklarini olib qishning nisbatan iliqligi (yanvarning o`rtacha harorati -0,2 -0,5 gr. ), yozning esa nisbatan salqinligi (iyulning o`rtacha harorati +24,5 +25,9 gr. ) yog`inlarning ko`pligi (yillik yog`in miqdori 450-500 mm) bilan Kattaqo`rgon rayonidan farq qiladi.

Rayon o`z navbatida quyidagi landshaftlarga bo`linadi:

1) Chaqilkalon, Qoratepa tog`larining prollyuvial tekisliklarida joylashgan efemer o`simliklar o`suvchi, tipik bo`z tuproqli tekisliklar landshafti.

2) Gubdintog`, Qaroqchitog` va Oqtog`larning efemer o`simliklari o`suvchi, bo`z tuproqli tog` oldi lyossli tekisliklar landshafti.

3) To`qay o`simliklari mavjud bo`lgan, o`tloq, botqoq-o`tloq tuproqli qayirlar landshafti.

4) Sug`oriladigan o`tloq-allyuvial, o`tloq-botqoq tuproqli yangi qayirlardagi madaniy landshaftlar.

5) Sug`oriladigan bo`z tuproqlar tarqalgan tekisliklardagi va Zarafshonning ko`hna qayirlaridagi madaniy landshaftlar.