Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Atmosfera stirkulyastiyasining O’zbekiston iqlimining tarkib topishidagi roli.

O’zbekiston iqlimining shakllanishida havo massalari va ularning harakati katta o’rin tutadi. Havo oqimlari Yer yuzida issiqlikni va namlikni qayta taqsimlaydi. Shu tufayli okeanlardan ancha uzoqda joylashgan O’zbekiston ham muayyan miqdorda nam havo bilan ta’minlanadi.

Respublikamiz iqlimining shakllanishida tropik, mo’’tadil va arktika havo massalari juda faol ishtirok etadi, ular hududimizda yil davomida bir-biri bilan almashinib turadi.

Qish oylarida O’zbekiston ob-haavosiga Markaziy Osiyo antistikloni sezilarli ta’sir etadi. Bu antistiklonning g`arb tomonga cho’zilgan markaziy o’qi (uni XIX asrning 80-yillarida birinchi bo’lib A.I.Voeykov aniqlagani uchun Voeykov o’qi ham deb yuritiladi) 50<sup>0</sup> shimoliy kenglik bo’ylab o’tadi. Antistiklonning ta’siri respublikamiz shimolida ancha kuchli bo’lib, Ustyurtning janubi-Quyi Amudaryo-Shimoliy Qizilqum chizig`igacha bo’lgan hududlar iqlimida yaxshi sezilib turadi. Shuning uchun Ustyurtda, Quyi Amudaryoda, Qizilqumning shimolida qish uzoq davom etadi, sovuq qattiq bo’ladi, qor qoplami uzoq turadi, yog`in kam tushadi. Atmosferaning pastki qatlamlarida ko’pincha kuchsiz shimoli-sharqiy, sharqiy shamollar esadi, havo ochiq bo’lib, kechasi havo nur tarqatish yo’li bilan soviydi, kunduzi Quyosh nurlari uni yana isitadi.

Respublikamizning janubiga sovuq faslda stiklon harakatlari xos bo’lib, qishi yog`in-sochinli, o’zgaruvchan ob-havoli, qor qoplami yupqa va qisqa muddatli bo’ladi. Ayrim yillari Markaziy Osiyo antistiklonining sovuq havosi O’zbekistonning janubiga ham kirib borib, havoni juda sovutib yuboradi. Shuning uchun respublikamizda havo haroratining yillik farqi juda katta.

Qish oylarida Markaziy Osiyo antistikloni turgan paytda O’zbekistonga kirib kelgan havo massalari o’z hususiyatlarini o’zgartirib, mahalliy kontinental havo massasiga aylanadi. Bunday paytda O’zbekistonni mo’’tadil mintaqaning birmuncha sovuq havosi qoplab oladi.

Qish faslida O’zbekistonda havo haroratining ba’zan 10-20⁰ ko’tarilib, kunning isib ketishi, bulutli kunlarning ko’payishi janubi-g`arbdan stiklonlar tropik issiq havo olib kelishi bilan bog`liqdir. Bunda yog`in ko’p yog`adi. Bu issiq havo sharqqa o’tib ketib, uning ketidan g`arbdan, shimoli-g`arbdan Atlantika okeani ustida tarkib topgan iliq va sernam havo massalari kirib kelib, ular ham yog`ingarchilikka sabab bo’ladi.

Qish oylarida O’zbekiston ob-havosiga Arktika havo massalari ham ta’sir etadi. Bu havo sovuq bo’lganligidan havo harorati ancha pasayib,-10,-20⁰ ga tushadi, ba’zan undan ham pasayib ketadi.

O’zbekistonda yozda havo massalarining almashinishi o’ziga xos bo’lib, qishdagidan farq qiladi. Tekislik cho’l zonasida past bosim markazi (termik depressiya) vujudga keladi. Atrofdan bu depressiyaga kirib kelayotgan havo massalarining fizik xossalari qizib yotgan er yuzasi ta’sirida o’zgaradi va issiq, quruq Turon kontinental tropik havo massasining shakllanishiga olib keladi va natijada butun O’rta Osiyo tekislik qismini issiq tropik havo qoplab oladi. O’zbekistonning nam havo keluvchi Atlantika okeanidan ancha uzoqda joylashganligi, yozgi haroratning juda ham yuqori va yog`insiz davrning uzoq cho’zilganligi respublikamizda juda katta maydonlarda cho’llarning vujudga kelishiga sabab bo’lgan.

Demak, O’zbekistonda iqlimning tarkib topishida qishda atmosfera stirkulyastiyasi, yozda esa Quyosh radiastiyasi muhim rol o’ynaydi.