Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

O`simliklarni muhofaza qilish. Respublikamizda akademik K. Zokirov tavsiya etgan cho`l, adir, tog` va yaylov mintaqalarning har biri o`ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o`simlik va hayvonot dunyosiga ega. O`zbekistonda 4000 dan ortiq o`simlik turi bo`lib, shundan 10-12% muhofazaga muhtoj.
Keyingi yillarda tekislikdagi daryo va soylar, qayirlaridagi ancha zich bo`lgan to`qaylarning maydoni odamzotning ta'sirida keskin kamayib ketdi. Respublikadagi mavjud 22,8 mln. ga yaylovlarning ahvoli ham tashvishlidir. Bularning asosiy sabablari -yaylovlardan noto`g`ri foydalanish, tog` oldi va adir zonasidagi katta - katta maydonlarni asossiz ravishda haydalib, ekinlar ekilganligi, cho`lda saksovul, tog`larda archa kabi ko`plab qimmatbaho daraxt va buta o`simliklarning ko`plab kesilib ketganligi, yaylovda qo`y boqish me'yoriga amal qilmaslik yangi yerlarni o`zlashtirish va yangi shahar va yo`llar qurilish va aholi zichligining ortishidir. Hozir O`zbekistonda 50- yillarga nisbatan yaylovlar maydoni 6,5 mln. gektarga qisqargan. O`zbekistonning o`rmon fondi tabiatni muhofaza qilishda muhim ahamiyatga egadir. Ular ajoyib manzara yaratadi, o`ziga xos sog`lom mikroiqlim yaratadi, suvni tejaydi va tuproqni eroziyadan asraydi, atrof - muhitning sanitariya gigiyena holatini yaxshilaydi. Hozir Respublikamizda o`rmonli yerlar 3,7 mln. ga atrofida bo`lib, uning 1,8 mln. gektarga yaqini daraxtlar bilan qoplangan.
Respublikamizda o`simlik qoplami muhofazasi bo`yicha ilmiy ishlar qilinmoqda. O`zbekiston “Qizil kitobi”ga yo`qolib ketishi xavfi bo`lgan o`simliklarning 42 oila , 11 avlodga kiruvchi 301 turi kiritilgan. Ularning ko`pi qimmatbaho dorivor o`simliklardir.
Hayvonot dunyosini muhofaza qilish. O`zbekiston hayvonlari ham keyingi o`n yil ichida muhofazaga muhtoj bo`lib qoldi. Buning asosiy sabablari-aholi o`z xo`jaligi bilan barcha zonalar ichiga tobora chuqur kirib borishi, tabiiy landshaftlarni madaniysi bilan almashinishi, hayvonlar ekologik muhitining tobora yomonlashuvi va nihoyat hayvonlarning ovlashning ilmiy asoslangan tartibiga qat’iy rioya etmaslik hamda bu boradagi nazoratning sustligidir.
Manbalarda ko`rsatilishicha XIX asrning ikkinchi yarmida G`arbiy Tyanshan tog` tizmalarida, Bobotog`, Ko`hitangtog`, Boysuntog`, Hisor tizmalarida hozir soni keskin kamayib ketgan hayvonlardan ilvirs, qoplon, Buxoro tog` qo`yi, ko`ksug`ur, Qizil bo`ri, Tyanshan oq tirnoqli ayig`i, yo`l-yo`l sirtlon, Turkiston silovsini , tog` qo`ylari , Qizilqum qo`yi va boshqalarni tez-tez uchratish mumkin edi. Endilikda bu hayvonlarning aksariyat qismi qo`riqxonalarda va zakazniklarda maxsus ko`paytirilmoqda.
Hatto asrimiz boshida keng tarqalgan qushlardan boltayutar, dasht lochini, pushti sakoqush, jajji oqqush, o`rdak, burgutning 4 turi, qumoy, qiron Qora lochin, itolgi, bizg`aldoq juda kamayib ketdi. Ko`plab hayvonlarning ekologik makoni bo`lmish tekislikdagi to`qaylarning va tog`dagi o`rmonlarning juda qisqarib ketishi yovvoyi hayvonlar qirilib ketishiga olib keldi. O`lkadagi tabiiy ekologik sharoitning yomonlashuvi va inson omilining bevosita ta'sirida bir vaqtlar tabiatda erkin yashagan Turon yo`lbarsi, Qizilto`ti, sirtlon, xachir kabi hayvonlar butunlay yo`qolib ketdi. O`rta Osiyo qoploni, Old Osiyo qoploni, chipor sirtlon, Ustyurt qo`yi, Qora laylak, tuvaloq, qum charx iloni, O`rta Osiyo kobrasi, uzundum burgut kabi nodir hayvonlar butunlay tugab ketish xavfi ostida turibdi. O`zbekiston "Qizil kitobi" ga umurtqali hayvonlarning nodir va yo`qolib ketish xavfi ostida bo`lgan jami 63 turi va kenja turi kiritilgan bo`lib, ular orasida 22 tur sutemizuvchi hayvon, 31 tur qush, 5 tur sudralib yuruvchi hayvon va 5 tur baliq bor.