Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Qo`riqxona va zakazniklar. O`simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish, ularning nodir va tugab borayotgan turlarini saqlab qolish, sonini ko`paytirishda qo`riqxona, zakaznik va xalq xiyobonlarining ahamiyati kattadir. Qo`riqlanadigan yerlaning umumiy maydoni 2 mln. ga dan ortiq. Respublikada alohida qo`riqlanadigan 14 tabiiy - hududiy ob'yekt, shu jumladan Chotqol biosfera Qo`riqxonasi, Buxoro jayron pitomnigi, Hisor davlat Qo`riqxonasi, Badayto`qay Qo`riqxonasi, Qorako`l maxsus pitomnigi, Zomin milliy xiyoboni, Zomin Qo`riqxonasi, Nurota Qo`riqxonasi, Zarafshon Qo`riqxonasi, Surxon Qo`riqxonasi, Ugom-Chotqol tabiat milliy xiyoboni, Qizilqum Qo`riqxonasi, Aydar o`rmon-suv xo`jaligi, Sayxun o`rmon-suv xo`jaligi bor. Bu ob'yektlarda bioekologik tadqiqotlar olib boriladi.
Qo`riqxonalardan tashqari kamayib ketayotgan o`simlik va hay vonot turlarini saqlab qolish va tiklash maqsadida 10 ga yaqin zakazniklar barpo etildi.
Yer osti boyliklarini muhofaza qilish. Respublikada tog`-kon sanoatidan foydalanishda muntazam yo`l qo`yib kelingan xatolar quyidagi asosiy salbiy ekologik oqibatlarga olib keldi: 1) Tog` kon sanoati rayonlaridagi tabiiy landshaftlarning buzilishi izdan chiqishiga; 2) Atrof - muhit ekologik holatining yomonlashuviga; 3) Qazilma boyliklaridan nooqilona, samarasiz foydalanishga.
1995 yilga qadar boyliklar O`zbekiston hududida 675 ta foydali qazilma konlari va 1000 ta ishlab chiqarishga kiritilayotgan konlarda 92 xildan ortiq xom ashyo turlari aniqlangan. Shular asosida 650 dan ortiq tog`-kon korxonalari: shaxtalar, neft va gaz quduqlari, konlar faoliyat ko`rsatadilar. Hozir O`zbekistonda 2700ta konlar va istiqbolda ochilishi lozim bo`lgan konlar aniqlangan. Respublikada har 0,5 ming km<sup>2</sup> maydonga bittadan foydali qazilma bilan shug`ullanuvchi korxona to`g`ri keladi. Bu esa haddan ziyod ortiqdir.
Qazilma boyliklardan tejab-tergab foydalanmasligi (Angrenda) rudalarni qazib olish va boyitishda isrofgarchiliklar (Olmaliqda 20-30%ga yetadi) hamon kuzatilmoqda.
Tog`-kon rayonlarida tabiiy landshaftlarning buzilishi kuzatilmoqda va tashlandiq landshaftlar vujudga kelmoqda. Respublikada tog`-kon chiqindilar 10 ming ga maydonni band etadi.