Buxoro davlat universiteti jahon tarixi kafedrasi

Vizantiya madaniyati O‘rta asrlarda Vizantiya o‘ziga xos yuksak madaniyati bilan Yevropaning eng ilg‘or mamlakatlari sirasidan o'rin egallagan. Sababi, german qabilalari istilosi natijasida inqirozga uchragan G‘arbiy Rimdan farqliroq, Vizantiyada antik madaniyat an’analari saqlanib, vizantiyaliklar hayotida yunon hamda Sharq madaniyatlari qorishmasi — ellinizm muhim o‘rin tutgan. Ilm-fan eng rivojlangan shahar, «fanlar onasi» –Afina edi. Platon (mil. av. IV asrda) Afina akadamiyasiga asos solgan. Tarixiy kitob va nomalar orqali ushbu bitiklarni ko'rishimiz mumkin: “… Platon asos solgan bu ilmiy maskan ming yillar davomida nafaqat yunon, balki butun Sharq-u G‘arb olamining rivojiga kuchli ta’sir o‘tkazadi, insoniyat taraqqiyotining istiqbolini belgilab beradi. Shu bois ham Platon Sharq ilm-fanida “ustodi avval”, ya’ni birinchi muallim degan sharafli nom bilan shuhrat qozonadi”.

Vizantiyaning iqtisodiy taraqqiyoti ehtiyojlari yangi o‘quv va ilmiy markazlarni vujudga keltiradi. Konstantinopolda IX asrda Magnavr oliy maktabi, 1045-yilda huquqshunoslik va falsafa fakultetlaridan iborat universitet ochiladi. Poytaxtda oliy tibbiyot maktabi ham faoliyat yuritar edi. Vizantiyada tarix va geografiya fanlari ham rivojlangan. O‘rta asrda Vizantiyaga shuhrat keltirgan shishasozlik, kulolchilik, bo‘yoqlar tayyorlash sirlari antik davrdan bizgacha yetib kelgan. VII asrda ixtiro qilingàn “grek olovi” Vizantiyaning dengiz janglaridagi muvaffaqiyatlarini ta’minlagan.

“Grek olovi” uloqtiriladigan yonuvchi modda bo‘lib, neft, oltingugurt, selitra, turli qatronlar aralashmasidan tayyorlangan. Vizantiya harbiy kemalarida foydalanilgan.Tarixchilar o‘zlari ishtirok etgan voqealarni batafsil bayon etardilar. Geograflar esa xarita va shahar chizmasini chizardilar. O‘sha  vaqtlarda Yevropaning boshqa qismida bunday ishlar qilinmagan edi.Tasviriy san’at va me’morchilik. Vizantiya madaniyatining eng mashhur sohasi tasviriy san’at: mozaika, freska va ikonalar yasash bo‘lgan.Mozaika (frans. mosaique – muzalarga bag‘ishlangan) – bir xil yoki turli xomashyo (koshin, tosh, yog‘och, marmar va metall) bo‘laklaridàn ishlangan tasvir, naqshinkor mahobatli (monumental) bezak san’atining asosiy turlaridan. Qonunlar talablar doirasidàn kelib chiqib, mavhum emas, jonli kishilarni tasvirlashga  intilganlar. Mozaika va freskalari bilan Xori monastiri (hozirgi Istanbuldagi Qahriya masjidi) o‘z davrining ajoyib me’morchilik yodgorliklaridàn hisoblanadi. Yustinian I davrida Konstantinopolda barpo etilgan Avliyo Sofiya ibodatxonasini hech shubhasiz ilk o‘rta asrlarning eng mahobatli me’morchilik inshooti deb atash mumkin. Uning ulkan gumbazi bo‘lib, 40 ta deraza gulchambari bilan qurshalgan. Turli xil toshlar va oyna parchalaridan yasalgan juda ajoyib mozaikalar ibodatxona devorlarini bezagan. X–XI asrlarda to‘g‘ri burchakli ibodatxonalar o‘rniga ko‘rinishidan xochsifat, o‘rtasi xoch gumbazli ibodatxonalar barpo qilingan.Ibodatxonalar bir vaqtda osoyishtalik va xudoning dargohi hisoblangan. Ibodatxonalarni bezatishda qat’iy cherkov qonunlariga – Iso payg‘ambar, Bibi Maryam, avliyolar va “Bibliya” manzaralarini tasvirlash qonunlariga rioya qilingan. Xristian diniga oid san’atning maqsadi o‘lgandan keyin jannatning rohat-farog‘atiga qanday erishish yo‘l-yo‘rig‘ini dindorlarga targ‘ib qilishdan iborat edi. O‘rta asr Yevropasiga Vizantiya asosiy madaniyat tarqatuvchisi bo‘lgan: uning ustalari, musavvirlari, me’morlari boshqa mamlakatlarga taklif etib turilgan, shuningdek, ustalar va olimlar qo‘lida Yevropa yoshlari tahsil olganlar. Janubiy va Sharqiy slavyanlar madaniyatiga Vizantiya kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Vizantiyadan Kiyev Rusi xristianlik dinini qabul qiladi. Rusdagi dastlabki ibodatxonalar ham vizantiyalik ustalar tomonidan qurilib jihozlangan. G‘àrbiy Yevropada hàm ilk o‘rta asrlarda ibodatxonalar, monastirlar qurilishigà alohida e’tibor qaratiladi.Me’morchilikdà roman uslubi ayniqsa yuksalib, unda ibodatxonalar ulkan, salobatli devorlari, gumbazlari, qalin ustunlari, unchalik katta bo‘lmagan derazalari, darvoza va eshiklari arkali qilib qurilganligi bilan ajralib turadi. Roman uslubida qurilgan eng mashhur binolar: Fransiyadagi  Puate, Klyuni, Arl ibodatxonalari; Germaniyadagi Shpeyer, Vorms, Maynts, Axendagi cherkovlar hisoblanadi. Cherkov va maorif. G‘arbiy Yevropada ilk o‘rtaasrlàr madaniyati xristian cherkovi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Cherkov ilm, maorif, adabiyot va san’atga bevosita ta’sir o‘tkazgan. Shuning uchun kishilarning dunyo haqidagi tasavvurlari cherkov hamda din ta’limotiga asoslangan edi.Boshqa mamlakatlar haqidagi ma’lumatlar yetarli bo‘lmaganidan, aholi orasida turli uydirmalar ko‘p bo‘lardi. Fan-texnikataraqqiyotining pastligi insonlarning qurg‘oqchilik, suv toshqinlari va yuqumli kasalliklardan jabrlanishiga olib kelgan. Zarurat bo‘lmaganidan faqat dehqonlar  emas, hatto feodallar orasida ham savodli kishilar kam bo‘lgan.Ritsarlar imzo o‘rniga ko‘pincha ikki chiziq tortib qo‘yishgan. Ibodatxona va monastirlar qoshidagi boshlang‘ich maktablar quyi martabadagi ruhoniylarni tayyorlagan. Bu kabi maktablarda lotin tilidan tashqari, ibodat qilish va duolar o‘qish tartiblari ham o‘rgatilgan. Katta ibodatxonalar qoshida tashkil etilgan o‘rta maktablarda esa dunyoviy ilmlar ham o‘qitilgan. Buyuk Karl davlatida keng tarqalgan shu turdagi maktablar asrlar o‘tib universitetlar ochilishi uchun asos bo‘ladi. Ibodatxona maktablarida turli yoshdagi bolalar yoshiga qarab sinflarga bo‘linmasdan, aralash holda o‘qitilgan. Aksari maktablarda bittagina kitob bo‘lgan va o‘qituvchi uni navbat bilan bolalarga berib, parchalar o‘qitgan. Darslar lotin tilida olib borilgan. O‘quvchilarning qiziqishi deyarli hisobga olinmagan. Intizomsiz o‘quvchilar qattiq jazolangan. Maktablarda antik davrdan mavjud “yetti erkin san’at” deb nomlangan fanlar o‘rgatilgan. O‘quvchilar dastlab trivium – grammatika, doalektika va ritorikani o‘zlashtirganlàr. Grammatikà – tilshunoslik ilmi, bolalarni o‘qishga o‘rgatgan. Dialektika – hozirgi mantiqqa o‘xshash fan bo‘lib, unda o‘quvchilar munozara olib borishga, o‘z fikrini isbatlashga o‘rgatilgan. Ritorika – she’r, badiiy asarlar yozishni, notiqlik san’atini, huquq asoslarini o‘rgatgan. Nisbatan murakkab fanlar tarkibi  kvadriumda o‘quvchilar: arifmetika, gometriya, musiqa va astronomiya asoslarini o‘zlashtirganlar. Astronomiyaga o‘rta asrlardamashhur bo‘lgan astrologiya – munajjimlikka oid ma’lumotlar kiritilgan. Munajjimlar sayyora va yulduzlargaqarab odamlar taqdirini aytib berishga harakat qilganlar

V1-VII yagrlnrlagi madaniyat. Asta-sekin tavom etayotgan inkiroz jarayonini varnarlir istilolari butushpy x.alokatga aylantiradi. Asrlar davomida yarashnshn kulyozmalar va sin’at yodgorliklari yonginlarda yu qol ad i. Galliyala madaniy inkiro) franklar istilosidan boshlansa, Italiyada Atilla urushlari va langobardlar bos kin i paytida namoyon b^ladp. Kuldor yudagonlardan ma’rifaishlari yo xalok bo’lgan yoki Vicham niHi i. u rta trlarda ma’lum antik an’analar saklanib qolgan yagona mamlakntsh kochishadi.

Madaniyagning nochor axvolga tushib qolishining asosiy sabablari taloichilik yoki varvarlarnikg istilosi zmasdi. Boskinchilar Rim imiyeratorlari davritsa boshlangan iqtisodiy-siyosiy alokalar nnkirochiii nichoyasiga keltiradi, xolos. Xujalikning naturallashishi madaniy extiyojlarga talabni pasaytirib yuboradi. Impyeriya lavrida gavjum shaharlar bushab, ular kup bo’lsa xarbiy-ma’muriy markaz sifatida qol ad i. qishloq hayotining suzsiz xukmronligi paytida, shaharlar bilan bevosita bog’liq madaniyat xdkida suz yuritishning uzi nourin tuyuladi. Yangi sharoitda antik ruxning qolgan - kutgani ham tez yuqola boradi. V asrda gall ruxoniylaridan biri. “Men ilm-faining ulimiga bagishlangan marsiya yozishga tayyorman.... Grammatika deyarli varvarcha, dialektikadan kilich yalongochlab jangga otlangan amazonkalar singari kurkishadi: musika. geometriya va arifmetikadan uchta furiya (alvasti) dan jirkangaiday yuz ugirishatsi. falsafani kandaydir daxshatli xayvon dsb tasavvur qilishadi” - deb yozgan edi. VI asrda yashagan shoir Fortunat, lotin adabiyoti, an’analariga taklid kilsada, frank qirollari saroyida antika xisoblangan, varvarlariing 33 xarfdan iborat, 33 katorli she’r yozib, xayratga solganini ta’kidlaydi. Uz davrining eng mashxur yozuvchilardan biri episkop Grigoriy Tursk o’zining savodxonligidan shikoyat kilar ekan grammatika koidalarini chalkashtirib yozib uz uslubini “palestrda raksga tushgan ulkan xukizga” kiyoslagan. Gotlar tanikdi faylasuf Boetsiyni katl etishsa, Kassiodor monastirda vafot etadi. Ular Rimnikg bilimdon zodagonlari sunggi vakillari bo’lib, yozib qoldirgan tarjimalari, asarlari keyinchalik o’rta asrlar ilmiy bilimlariga asos vazifasini utaydi. Natijada, davrlar utib oddiy savodxonlik ham kamyob narsaga aylayaadi. Varvarlar xukmronligi urnatilgan dastlabki paytlarda madaniyatning barcha soxalari kyeraksizdek tuyulgan. Ba’zida qirollar savodsiz bo’lib, imzo kuyishni bilmasalar, ruxoniylar diniy matnlarni tushuimagan xollar ham uchrab turgan.

Antik madaniyatning inkirozi uning sushgi nnmisharini umidsizlantirib, ularni uzlariga xristianliklan tayanch izlashga undaydi, Xukukshunos Tyertulianning: “Xudoning firzaldi uldirildi, bu vokea kanchalik xaki kat bo’lsa, shunchalik noUriidir. Dafn etilgan, tirilgirilgan - bu vokea amalda bo’lishi mumkin >mas” deb yozgan edi. Ammo xristian cherkovi Tyertulian singari ilm axlini inkor etishi mumkin emasdi. Buni cherkovning zaifli. i ram sh deb xisoblashlari mumkin edi. Chyerkov boyib borishi davomidp, ushking avvalgi demokratii xususiyatlarini yukogib, kudratli kuchga aylanadi. Xristianlik uz takdirini xalokatga uchrayotgan Rimdan ajratib, varvar qirolliklarining rasmiy cherkoviga aylanadi. Umumiy inkirozdan chikishga intilgan katolik cherkovi, ilk o’rta asrlardayok yagona markazlashgan tashkilot sifatvda yuksak mavkega yerishib, uning goyalari yangi jamiyat mafkurasiga bo’ladi. Natijada, huquq va axlok, ilm va san’at fakag diniy tusda namoyon bo’ladi. Xristianlik xech shubxasiz antik jtsmii I bagridan etishib chiqqan hamda u^ziD^a uning madaniyati xususiyatlarini mujassam eztan. Bu vaziyat ruxoniylarga maorifni $z kullarsh a olish imkonini beradi. Katolik cherkovi diniy xizmat va ma’muriyat, dindorlarga taeir kursatish, maiaviy hayotni nazorat etish uchun Rim madaniyatiniig ijobiy jihatlarini u zlapggirishi zaruredi.