Buxoro davlat universiteti jahon tarixi kafedrasi

Muxammad al-Xorazmiy (783-850) va Axmad al-Farg’oniy (taxm. 797-865) butun musulmon Sharqi va jaxonda tabiiy va anik fanlar rivojiga salmokli xissa keshgan buyuk allomalardir. Muxammad al-Xorazmiy arab xalifaligining poytaxti BaKdodda «Donishmandlik maskani» («Bayt ul-xikma») ga raxbarlik kilgan. Uning «Astronomiya jadvali», «Hind xisobi to’g’risida risola», «Quyosh soati to’g’risida risola», «Musika xakida risola», «Tiklash va karshi ko’yish xisobiga oid muxtasar kitob» kabi asarlarida algebra soxasiga asos solindi.

Sharq xalklari orasida «Buyuk matematik» unvoniga sazovor belgan Axmad al-Farg’oniy (taxm. 798 y. da Quvada tug’ilgan) astronomiya va matematika soxalarida nom taratdi. Uning «Samoviy jismlar xarakati va yulduzlar fanining majmuasi xakida kitob», «Astronomiya asoslari», asarlarida koinot xaritasi tuzildi. Er va fazoviy sayyoralar xajmi, iklimlar, jeKrofiy kengliklar teKrisida kuzatuvchilar orkali asoslangan yangi ma’lumotlar berilgan, ilm-fanning yangi yenalishlariga asos solingan. Qo’lga kiritilgan ma’lumotlarni umumlashtirish, tadkikotda xissiy va akliy mushoxada mushtarakligi allomaga xos xususiyatlar sifatida dunyokarashni shakllantirishning muxim omillari belib keldi va undan keyin yashagan ilm axliga ta’siri sezilib turdi.

Falsafa, tabiatshunoslik va tibbiyot tarixini Forobiy, Beruniy va Ibn Sinosiz tasavvur kilib belmaydi. Abu Nasr Forobiy (873-950) – musulmon Sharqida Arastudan keyin «ikkinchi ustoz» unvoniga muyassar belgan yirik mutafakkir va alloma. Uning kalamiga 160 dan ziyod asar mansub belib, ular asosan Qadimgi yunon olimlari asarlaridagi tabiiy-ilmiy va falsafiy muammolar sharxlash xamda bu soxalarning dolzarb masalalarini taxlil kilishga baKishlangan. Mutafakkir olamni ikki kerinishda: «Vujudu vojib» (ollox) va «vujudi mumkin» (barcha moddiy va ruxiy narsalar) misolida talkin kiladi, barcha narsalar «vujudi vojib» tufayli yashash xukukiga ega beladi. Ular ezaro bir-biri bilan sababiy tarzda boKlanadi. Sababsiz okibat belmaganidek, okibatsiz sabab xam belmaydi, deydi Forobiy.

Olam sifat, mikdor, javxar, akstidenstiya (muxim belmagan xossa), imkoniyat, zaruriyat va tasodifiyat, makon va zamon, xarakat va rivojlanish kabi tushunchalarda ifodalanadi. Ular fazoviy jismlar, aklli maxluk (inson), aklsiz jonivorlar, esimliklar, minerallar va tertta unsur-suv, olov, xavo va tuprok kabi oltita kerinishda namoyon beladi.

Bilish jarayoni akl va sezgilar orkali yuzaga keladi. Bilishda akl va mantik ilmining makomi bekiyosdir. Akl vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli xodisalar moxiyati ochib beriladi. ¥ar bir fan insonning muayyan extiyojlarini kondirishga xizmat kiladi.

Mutafakkir ez asarlarida komil inson, fozil fukaro, odil xukmdor, baxt-saodat, unga erishish yellari, davlatning xususiyatlari, axlokiy va akliy tarbiya, ijtimoiy istikbol teKrisida ilKor Koyalarni ilgari surgan. Forobiyning Sharq xalklari falsafiy tafakkuri rivojiga belgan ta’siri sezilarli belgan.