Buxoro davlat universiteti jahon tarixi kafedrasi

Abu Rayxon Beruniy (973 — 1048) deyarli barcha fan soxalarida ijod etgan buyuk komusiy alloma va mashxur mutafakkirdir. U yaratgan 152 ta asardan 28 tasi bizgacha etib kelgan. Uning tabiatni erganishdagi xizmati kattadir. Alloma jismlarning ezaro tortishuvi, Јuyosh va Oyning tutilishi, zarra, inerstiya va sun’iy tanlanish, rivojlanish anomaliyasi, Er ka’rida rey beradigan geotektonik siljishlar, Er kiyofasining tadrijiy tarzda ezgarib turishi, xilma — xil olamlar to’g’risida ilmiy bashoratlarni ilgari surgan. Uning falsafiy karashlari tabiiy-ilmiy karashlari ta’sirida shakllandi. U modda va zamon, konuniyat, zaruriyat va tasodifiyat, xarakat va rivojlanish, ziddiyat, sabab va okibat kabi falsafiy muammolarga katta e’tibor bergan.

Beruniyning asarlarida bilish masalalari muxim makomga egadir. Bilishga belgan kizikishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o’ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan maksad odamlar extiyojlarini kondirishdir. Bilish sezgilar etkazib bergan ma’lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning yukori boskichi akliy bilish uchun eziga xos kemakchi va asos belib xizmat kiladi. Bilimning chinligi kuzatuv va sinov — tajriba orkali belgilanadi. Ular tufayli ashyolarning muxim jixatlari erganiladi, ularning mikdoriy tomonlari aniklanadi, bilish jarayonining samaradorligi oshib boradi.

Beruniyga kera, inson kiyofasi tabiat ta’sirining natijasidir. Uning ichki kiyofasiga kelsak, uni inson cheksiz sa’y-xarakatlar okibatida tubdan ezgartirishi mumkin. ¥ar bir kishi ez xulk-atvorining soxibidir. Jamiyat tadrijiy ezgarishlar orkali rivojlanib boradi. Adolat, fukaro uchun hamxo’rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni akl va adolat tuKi ostida boshkarish mutafakkirning idealidir.