Buxoro davlat universiteti jahon tarixi kafedrasi

Abu Ali ibn Sino (980-1037) buyuk alloma va mutafakkir. U Buxoro yakinidagi Afshona kishlog’ida tug’ilib, Hamadon shaxrida vafot etgan. Ibn Sinodan kolgan ma’naviy me’ros taxminan 280 nomdan ziyodrokdir. Ular tibbiyot, falsafa, mantik, psixologiya, axlok, musika, farmakologiya va boshka soxalarga bag’ishlangan. Olimning «Shifo kitobi» «Tib konunlari», «Bilimlar kitobi», «Tabiat durdonasi» kabi asarlari mashxurdir. Borlikni talkin etishda Ibn Sino Forobiy izidan borib, uni «vujudi vojib» va «vujudi mumkin»dan iborat, deb e’tirof etadi. «Vujudi vojib» birinchi sabab vazifasini bajaradi. «Vujudi mumkin» esa uning okibatidir. Yaratilishi doimiy belganligi uchun yaratilgan «vujudi mumkin» xam abadiydir. Olimning sababiyatga oid muloxazalari e’tiborga molikdir. Unga kera, sabablar moddiy (muayyan xolatni keltirib chikaruvchi sabab), faol (muayyan xolatni ezgartiruvchi sabab), shakliy (turli xil kuvvatlar bilan boKlangan sabab) va tugallovchi (barcha sabablarning pirovard maksadi) sabablardan iboratdir.

Ibn Sino Zakariyo ar-Roziy va Beruniy kabi jaxon falsafiy tafakkuri tarixida birinchilardan belib kuzatuv va tajribaga muxim e’tibor karatdi. Masalan, alloma ular kemagida xastaning xolati, kelajakda kutilayotgan kayfiyati, dori-darmonlar tarkibi, inson va atrof-muxit ezaro munosabati muammolarini xal etishga urinadi.

Mutafakkir o’z asarlarida ilm va axlok-odob uyg’unligi, inson kamoloti, baxt-saodat, ijtimoiy adolat, kishilarning o’zaro xamkorligi, xukmdorning burchi to’g’risida kizikarli g’oyalarni ilgari surgan. Uning ta’kidlashicha, barchani bir xil ijtimoiy mavkega erishtirib bo’lmaydi. Aslida ular uchun muayyan sharoit yaratib bermok lozim. Barchaning boy va mansabdor bo’lishi yoki xammaning kashshok bo’lishi jamiyatning tanazzuli va inkirozidir. Lekin inson o’zgalarga mexr-okibatli, g’amxo’r belmog’i, kerak vaktda saxovat va muruvvat qo’lini nochorlarga uzatishi zarurdir.

Markaziy Osiyoda ilk erta asrlar davrida keng tarkalgan tasavvuf ta’limotidagi komil inson makomi, nafsni tiyish, bag’rikenglik, diniy donishmandlik, Muso al-Xorazmiy va Axmad al-Farg’oniy tadkikotlarida ilgari surilgan tabiiy-ilmiy g’oyalar, Forobiy, Beruniy va Ibn Sinoning tabiiy-ilmiy va falsafiy karashlari, fandagi yangi yo’nalishlar birinchi galda musulmon Sharqi, kolaversa, butun jaxon tabiiy-ilmiy va falsafiy tafakkurining ravnakiga xayotbaxsh ta’sir etkazib keldi.

XIV asrning oxiri-XV asrning boshlarida Amir Temur amalga oshirgan xarbiy yurishlar natijasida elka mustakilligi kelga kiritildi. Temur va temuriylar davrida uyKonish davrining ikkinchi boskichi boshlandi. Bu ilm-fan va madaniyatning gullab-yashnash boskichi beldi. Ma’naviyatga xomiylik xarakati avj oldi. Bunga Samarkandda UluKbek astronomiya maktabining vujudga kelishi, rasadxonaning kurilishi, mashxur olimlar Qozizoda Rumiy, al-Koshiy, Ali Qushchi va boshkalarning fandagi jonbozligi yakkolmisol bo’ladi IX-XII asrlarda mamlakat ma’naviy xayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta axamiyat berdilar. Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Ma’lumki arablar orasida shu davrda davlat ishiga yarokli bulgan bilimdonlar xali oz, borlari xam zaif edi. Eng mashxur madaniyat markazi shu davrda Bagdod shaxri edi. Bogdodda "Bayt ul-xikma"(Donishmandlar uyi) tashkil etilgan edi. "Bayt ul-xikma"da Axmad Fargoniy, Muxammad ibn Muso Xorazmiy, Axmad ibn Abdullox Marvaziylar ta’lim olganlar. IX-X asrlarda Urta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega edi. Bu ildizlar Urta Osiyo,

ayniksa, Xorazm, shuningdek Bobil, Eron, Xindistonning antik dunyosiga va Qadimgi madaniyatiga borib takalar edi. IX-XII asrlarda arab tilida asarlar yozgan eng mashxur olim

lar Axmad Fargoniy, Muxammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Abusalx Masixiy,Abulxayr Xammar, Abunosir Arron va boshkalar edi. 1998 yil Axmad Fargoniyning 1220 yilligi nishonlandi. Axmad Fargoniy astronom, matematik, geograf edi. Bagdod yakinida Rakok nomli mavzeda rasadxona kurilishiga boshchilik kilib, astoronomiya maktabi tashkil etadi. Uning "Astronomiya asosi","Samoviy xarakatlar","Yulduzlar xakidagi fan" nomli asarlari mashxurdir. Muxammad ibn Muso Xorazmiy mashxur matematik, astronom, geograf,tarixchi edi.Vatandoshimiz algebra faniga asos soldi. Uning"Al-jabr", "Zij", "Kuyosh soati xakida risola","Surat ul-arz","Usturlob xolati xakida risola" kabi asarlari Sharq va Garb mamlakatlarida ilmiy fikrlarning rivojiga samarali ta’sir kursatdi. Abu Nasr Farobiy Sharq falsafasining ulug mutafakkiri bulib,Qadimgi dunyo falsafiy merosini saklashda va rivojlantirishda katta xissa kushdi. U 160 dan ortik asar yozgan, ulardan "Aristotelning "Metofizika" asari maksadlari xakida", "Musika kitobi -saodatga", "Siyosat al-madoniya" shular jumlasidandir. Abu Ali ibn Sino ikki soxaga-medistina va falsafaga kizikdi va bu soxalarda katta yutuklarni kulga kiritdi. ("Al-konun fittib", "Kitob ush-shifo", "Donishnoma", "Risolat at - tayr"). XYII asrga kadar Evropada tibbiyot tajribasi va fani Ibn Sino goyalari ta’siri ostida bulgan. Xorazm madaniyati xorazmlik ulug olim Abu Rayxon Beruniyning nomi bilan boglangan. Abu Rayxon Beruniy 150 dan ortik ilmiy asar yozgan bulib, "Utmish avlodlardan kolgan yodgorliklar", "Xindiston","Meteorologiya" kabi yirik asarlari shular jumlasidan uniy ilm-fanning xamma soxalarini yaxshi bilgan komusiy olim edi. U astronomiya, geologiya, gidrostatika, geografiya, tarix fanlarga katta xissa kushdi. XI-XII asrlarda ijtimoiy fanlar xam anchagina tarakkiy etdi.Masalan, shoir Abu Abdullo Rudakiyning prozaik asarlari,Abulkosim Firdavsiyning "Shoxnoma"si, Nizomulmulkning "Siyosatnoma"si,Yusuf xos Xojibning "Kutadgu bilik" asarlari shu davrga oid bulib, undan tashkari shu davrlarda Zamaxshariy, Maxmud Koshgariy, Amak Buxoriy, Suzani Samarkandiy kabilar xam ijod etdilar. Bu davr Urta Osiyoda me’morchilik san’ati xam gurkirab rivojlandi. Buxoroda Dexgaron, Masjidi kalon, Namozgox, Magoki Attoriy masjidlari, Surxondaryodagi Jarkurgon minorasi, Kuxna Urganchda Faxriddin Roziy makbarasi, Marvdagi Sulton Sanjar makbarasi, Xojanbobo masjidi va boshka yodgordiklar me’morchilik san’atining yorkin namunalari xisoblanadi. IX-XII asr dunyoviy fanlar bilan birga diniy bilimlar xam keng rivojlandi. Ismoil Buxoriy, Iso Termiziy, BurxonuddinMargiloniy, Abu Xafs Kabir Buxoriy kabi ulamolar islom ta’limotining rivojiga ulkan xissa kushdilar. Islom dini ta’limotining ravnaki va targibotining kengayishida Buxoro shaxri markaziy urin egalladi. Tasavvuf ta’limoti rivojlanib Urta Osiyoda uning turli xil yunalishlari (XII asrda Turkistonda Yassaviya, XII asr oxirida Xorazmda Kubroviya, XIY asrda Buxoroda Nakshbandiya) paydo buldi va tarkaldi. XIII asrning boshlariga kelib (1206-1215) Mugulistonda Chingizxon xukmronligida kuchmanchi mugullarning ulkan davlati paydo buldi. Bu davrda Urta Osiyo xududlarida Xorazmshoxlar davlati mavjud bulib, uzaro urushlar va boshboshdoklik okibatida bu kudra anat inkirozga yuz tuta boshlagan davr edi. Chingizxon bilan Muxammad Xorazmshox urtasida kiska muddat (1215-1218) elchilik munosabatlari davom etgan bulishiga karamay bu munosabatlar oxir-okibat fojiali tugadi. Xarbiy jixatdan puxta tayyorgarlik kurgan mugul kushinlari Xorazmshoxlar davlatidagi iktisodiy, siyosiy va ijtimoiy vaziyatdan foydalanib kiska muddatda (1218-1221) Urta Osiyo erlarini bosib oldilar. Asrlar davomida moddiy va ma’naviy madaniyati rivojlanib kelgan Urta Osiyodagi kupgina shaxarlar-Buxoro, Samarkand, Xujand, Termiz, Utror, Uzgand, Urganch kabilar vayronaga aylantirildi. Dexkonchilik voxalari xarobazorga aylandi. Mugul boskinchlari axoliga xamda ularning madaniyatiga xech bir shafkat kilmadilar. Arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1244) Urta Osiyodagi mugul boskini xakida shunday yozadi:"...Xitoy chegaralaridan bir xalk chikib Turkistondagi Kashgar va Balasogun kabi viloyatlarni Movarounnaxrdagi Samarkand, Buxoro va boshka shaxarlarni... vayron etib, kirgin kilib, talon-taroj kilib egalladi. Tatarlar (mugullar) xech kaysi shaxarni omon koldirmadilar, ketayotib vayron etdilar. Ular nimaniki yonidan utgan bulsalar, uzlariga yokmagan narsalarga ut kuydilar." Urta Osiyo xalklari mugul boskinchlariga karshi kaxromonona kurash olib bordi. Xususan, Utror xokimi Inalxon, Buxoro mudofaachilari Ixtiyoriddin Kushlu, Xamid Pura Koraxitoy, Suyunchxon, Xujand xokimi Temur Malik, Urganch shayxi Najmiddin Kubro, shaxzoda Jaloliddin kabilar Vatan mustakilligi va ozodligi uchun kon tukdilar. Ammo, ular ona-yurt ozodligini saklab kolisha olmadi. Mugullar istilosi okibatida Movarounnaxr va Xurosonning obod viloyatlari, shaxarlari xarobazorga aylantirildi. Zarafshon, Marv, Xorazm voxalarida sugorish tarmoklari buzib tashlanishi natijasida yam-yashil dalalar, bog-roglar xarobazorga aylandi. Bu davrda ilm-fan va ma’rifatga etkazilgan jaroxat xam oz bulmadi. Boskinchilar tus-tupoloni vaktida Buxoroda, Samarkandda, Urganchda bir nechta kutubxonalar yonib ketdi. Misol uchun Buxoroda "Mas’udiya madrasasi" va katta kutubxona yonib ketdi. Fakat XIII asrning 70-80-yillariga borganda Urta Osiyoda asta-sekinlik bulsada, shaxar xayoti, xunarmandchilik jonlana boshlandi. Mugul boskini davrida inkirozga yuz tutgan fan- adabiyot, ma’rifat va madaniyatning ayrim tarmoklari xam tiklana boshlaydi. XIII asrda Buxoroda "Mas’udiya" va "Xoniya" madrasalari kurildi. Jaloliddin Rumiy, Sa’diy Sheroziy, Amir Xusrav Dexlaviy kabilar adabiyot soxasida ijod etdilar. Undan tashkari Abu Umar Mirxojiddin Jusjoniyning "Tabakoti Nosiriy", Alouddin Otamalik Juvayniyning "Tarixiy jaxon gushay" ("Jaxon fotixiy tarixi"), Fazlullox Rashididdinni "Jome at-tavorix" ("Tarixlar tuplami") kabi tarixiy asarlari yaratiladi. XIY asrning 50-60-yillarida Urta Osiyoda feodal tarkoklik goyatda kuchayib va ular konli urushlarga aylandi. Amir Bayon Sulduz Samarkandda, Amir Xoji Barlos Keshda, Amir Boyazid Jaloir Xujandda, Uljoytu Sulduz Balxda, Muxammad Xuja Yazdiy Shiburgonda uzlarini mustakil xisoblaganliklari sababli ular urtasida doimiy nizolar bulib turdi. Natijada davlatni boshkaruv ishlari va xujalik xayoti butunlay izdan chikkan edi. Amir Temur xokimiyat tepasiga kelganidan keyin (1370 y. ), u va uning avlodlari davri mamlakatimiz tarixida turli tarixiy,ijtimoiy va madaniy jarayonlarga boy davr buldi. Bu davrda Urta Osiyoda uzok muddat davom etgan mugullar istibdodiga barxam berildi Xususan, bu davrda ilmiy-madaniy xayotning gurkirab rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. Amir Temur tibbiyot, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot, tilshunoslik, diniy ilmlarga katta e’tibor berdi. Uning saroyida Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshiy, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono Baxriddin Axmad, Alouddin Koshiy, Jalol Xokiy kabi allomalar faoliyat kursatishgan.