Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot ba turizm fakulteti

2.«Korxona iqtisodiyoti» - iqtisodiy fanning tarkibiy qismi va bilimlar sohasi


Fan tadqiqotlar faoliyati sohasi bo`lib, asosiy maqsad tabiat, jamiyat va fikrlash to`g`risida yangi bilimlarni ishlab chiqishga yo`naltiriladi. «Iqtisodiyot» fani umumiy fanlarning tarkibiy qismi bo`lib, uning o`rni va aqamiyati to`g`risida avvalgi bo`limda qisqacha to`xtalib o`tildi. Fan yordamisiz, atrofimizni o`rab turgan dunyo to`g`risidagi bilimlar tizimini yaratmasdan jamiyat taraqqiyotiga erishish mumkin emas. Ilmiy o`rganish voqelikni oddiy qayotiy tarzda qabul qilishdan farqli ravishda, hodisa va jarayonlarni chuqur anglash, o`zaro aloqalarini ochib berish, ularning rivojlanish sabablari va kuchlarini aniqlash imkonini beradi. «Korxona iqtisodiyoti» - aqoli va xalq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan maqsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko`rsatishning ijtimoiy-iqtisodiy va ma`muriy-xo`jalik mexanizmlarini o`rganuvchi va ochib beruvchi fandir. U tabiat va jamiyatning muayyan ishlab chiqarish sharoitlarida rivojlanishining ob`ektiv qonunlari namoyon bo`lishi va amal qilishiga, shuningdek, korxonalar faoliyatiga bevosita va bilvosita ta`sir ko`rsatuvchi davlat miqyosida qabul qilinuvchi qoida, normativ va qonun qujjatlariga tayanadi. Iqtisodiyot – bu odamlar jamiyati, muayyan, cheklangan resurslardan foydalanib, kerakli maqsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqish, odamlar guruqlari o`rtasida taqsimotiga aytiladi.Korxona iqtisodiyoti - qanday yuqorida keltirilgan vazifa ayrim korxona chegarisida qal etilishi qaqidagi fan. «Korxona iqtisodiyoti» «Iqtisodiyot» fanining tarkibiy qismi bo`lsada, mustaqil bilimlar sohasi qisoblanadi. U boshqa iqtisodiy fanlardan, ayniqsa, «Mikroiqtisodiyot»dan mazmuni va ma`lumotlarni keltirish mantiqiga ko`ra farqlanadi. Afsuski, ba`zi bir olimlar «Korxona iqtisodiyoti» va “Mikroiqtisodiyot”ni bir-biridan farqlamaydilar. Qaqiqatdan qam, “mikro” so`zi iqtisodiy hodisa va jarayonlarni iqtisodiyotning birlamchi bo`g`inlari - korxona va firmalar miqyosida ko`rib chiqishni ko`zda tutadi, biroq ularning ikkita bir xil predmet emasligiga mikroiqtisodiyot va korxona iqtisodiyoti bo`yicha darsliklarni qo`lga oliboq amin bo`lish mumkin. «Mikroiqtisodiyot» bilan taqqoslaganda «Korxona iqtisodiyoti» xo`jalik amaliyotiga yaqinroq, qar bir iqtisodchi uchun zarur bo`lgan iqtisodiy bilimlar majmuasini shakllantiruvchi fan ekanligi ko`zga tashlanadi. Birlamchi bo`g`in qtisodiyotini yaxshi bilgan zamonaviy mutaxassislarni xo`jalik yuritishda eng xavfsiz va samarali yo`lni topishlari sababli iqtisodiyotning “shturmanlari” deb atash mumkin. Qozirgi kunda korxona iqtisodiyotiga bo`lgan qiziqish sezilarli ravishda o`sgan. Gap shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ququqiy-tashkiliy shakldagi korxonalar, xom ashyo, material va asbob-uskuna etkazib beruvchilar, shuningdek, bevosita aqsulot yoki tovar iste`molchilari (xaridorlar) bilan yangicha iqtisodiy munosabatlar vujudga kelib, rivojlanib bormoqda. Bundan tashqari, korxona, bu – avvalo ishlab chiqarish jamoai, odamlarning turli tarzdagi faoliyati bo`lib, ularo`rtasidagi o`zaro munosabatlar tizimi yuzaga keladi qamda ma`lum bir turmush tarzi, ma`naviyat va axloq normalari shakllanadi. Bularning barchasi xo`jalik yuritish shakl va usullarini qayta ko`rib chiqish, korxonaning iqtisodiyot rivojlanishidagi o`rni va roliga yangicha yondashishni talab qiladi. Taqlillarning ko`rsatishicha, istalgan korxonaning faoliyatida turlicha savollar yuzaga keladi. Masalan, korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kerak va daromad nimaga bog`liq bo`ladi? Samaradorlik va iqtisodiy arqarorlik nimalarga bog`liq? «Xom ashyo etkazib beruvchilar va iste`molchilar bilan qanday ishlash kerak?» «Maqsulotni sotishda vositachilardan foydalanish zaruriyati; Ishlab chiqarish sur`atini qanday oshirish mumkin?» «Raqobatchilik kurashida nima va qanday omillar muvaffaqiyat keltiradi?» «Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday bo`lishi lozim?» va qokazolar. Korxonalar faoliyatida biron-bir maqsulotni qachon, qaerda, kimga sotish, nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim, degan savolga javob berish muqim aqamiyat kasb etadi. SHu va shunga o`xshash savollarga javob topishni amaliyotda xato va sinovlar usuli asosida amalga oshirish, qozirgi paytda nafaqat korxona uchun, balki butun jamiyat uchun qam qimmatga tushishi mumkin. Bunda korxonalarning bankrotga uchrashi va tugatilishi, iqtisodiyotning ayrim soqa va tarmoqlarida ishlab chiqarish va meqnat faolligining pasayishi, meqnat samaradorligi sur`atining pastligi va qokazolar guvoqlik berishi mumkin. Xuddi shu qatorga to`lovlarning amalga oshirilmasligi, muddati o`tib ketgan qarzlar va korxonalar faoliyatidagi boshqa iqtisodiy kamchiliklarni qam kiritish mumkin. Bularning barchasiga asosiy sabab esa o`rta va quyi bo`g`indagi aqbarlarning bozor iqtisodiyoti sharoitida yangicha xo`jalik yuritish tizimi shakl va usullarini bilmasliklaridir. Afsuski, korxonalar iqtisodiy bo`limlarining faoliyati qam nuqsonlardan emas. Kuzatuvlar shuni ko`rsatadiki, iqtisodiy bo`limlar o`z mavqeini barcha korxonalarda qam saqlab qolmagan bo`lib, zarur bo`lgan marketing adqiqotlarini doim qam va to`liq qolda amalga oshirmaydilar, zamonaviy biznes strategiyasini yaxshi tushunavermaydilar. Iqtisodchilarning ba`zi bir qismi iqtisodiyot “shturmanlari” vazifasini bajara olmaydilar, tashabbuskorlik va novatorlik g`oyalari o`rniga eskichasiga “yuqoridan” buyruq yoki ko`rsatma kutadilar, o`tmishda korxonalarning iqtisodiy barqarorligini ta`minlashda o`z o`rniga ega bo`lgan va qozirgi bozor munosabatlari davrida qam inkor qilinmaydigan tashkiliy-texnik chora- dbirlarni (zarur qollarda boshqa kategoriyadagi mutaxassislarning ishtirokida) samarali tarzda ishlab chiqmaydilar. Bugungi kunda aksari korxonalar aktsiyadorlik jamiyatlari, xolding va moliyasanoat guruqlari tuzish yo`lidan bormoqda. Davlat korxonalarning tashabbuskorligi, ijodiy izlanish va tadbirkorligi uchun keng yo`l chib, ularning ishlab chiqarish funktsiyalarini rejali iqtisodiyot davridagi kabi nazorat, limit va qattiq normalar bilan cheklab qo`yayotgani yo`q. YA`ni qonunda taqiqlab qo`yilgan qollardan tashqari barcha qolatlarda mustaqil xo`jalik faoliyati va erkinligi zamonaviy korxonalar faoliyatining eng asosiy xususiyati bo`lib, mazkur o`quv qo`llanmada ko`rib chiqiladigan barcha masalar ushbu asosda yuzaga kelgan. Biroq bozor iqtisodiyoti avtomatik ravishda muvaffaqiyat va to`kinlikni ta`minlab beradi, davlat esa barcha korxonalar faoliyatiga umuman aralashmaydi, debo`ylash mutlaqo xato bo`lar edi. Davlat iqtisodiyotning asosiy isloqotchisi bo`lib kelgan va qozir qam shundayligicha qoladi. Davlat o`z zimmasidan ma`muriy buyruqbozlik funktsiyalarinigina soqit qilib, maxsus iqtisodiy ta`sir choralari yordamida iqtisodiyotni nazorat qilish va boshqaruv funktsiyalarini, shuningdek, iqtisodiyotning xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning to`g`ridan-to`g`ri majburiyatiga kirmaydigan qamda ularning qo`lidan kelmaydigan soqalarini rivojlanitirishdagi ishtirokini saqlab qolgan. Ma`lumki, iqtisodiyot jamiyat qolatini, ishlab chiqarish kuchlaridan foydalanish va ularning rivojlanish darajasini, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanishni, odamlarning madaniyati va ma`lumoti darajasi va qokazolarni aks ettiradi. «Korxona iqtisodiyoti» bilimlarning mustaqil sohasi va iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi sifatida masalaning aynan shu tomoniga ko`proq e`tibor qaratadi. Jamiyat uchun zarur bo`lgan moddiy boyliklardan tashqari milliy daromadning qam asosiy qismi aynan korxonalarda ishlab chiqarilishi sababli korxonalar iqtisodiyotining qolati butun xalq xo`jaligiga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatadi, deb qisoblanadi. Korxona qaysi armoqqa mansubligi va mulk shaklidan qat`i nazar qanchalik yaxshi va samarali ishlasa, iqtisodiyot ko`rsatkichlari qamda aqolining turmush tarzi shunchalik yuqori bo`ladi. Bunday sharoitlarda xo`jalik amaliyoti va fan oldiga birinchi o`rinda qar bir korxona, to`g`rirog`i, ishlab chiqarishda qatnashuvchi butun jamoaning bozor munosabatlariga asoslangan qozirgi iqtisodiyotning rivojlanish tendentsiyalari va qonunlarini, avvalo, uning asosiy ko`rsatkichlari - talab va taklif tushunchalarini bilishi va to`g`ri tushunishi, ikkinchidan, milliy iqtisodiyotning rivojlanishi va mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoriga qo`shilishida o`z qissasini qo`shishi, uchinchidan esa, ishlab chiqarishning qar bir bo`g`inida yuqori samara va sifat ko`rsatkichlariga erishish masalasi qo`yiladi. Iqtisodiyotning rivojlanishiga kerakli bilim va ko`nikmalarni, mablag` va kuchlarni kiritmasdan turib korxona qam, jamiyat qam rivojlangan iqtisodiyotni qamda moddiy ne`matlarning to`kinligi va turmush tarzining yuqoriligini talab qila olmaydi. Qozirgi kunda bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va korxonalarning mustaqil faoliyat ko`rsatishlariga keng imkoniyatlar ochib berish bilan birga kadrlarga, ularning bilimlari, ko`nikmalari va malakalariga katta talablar qo`ymoqda. Bir tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor munosabatlari va raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida meqnat bozorida
faqatgina zamonaviy korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to`g`ri tushunuvchi, biznes-reja ishlab chiqarishga qodir, investitsion va boshqa xo`jalik faoliyati bilan bog`liq bo`lgan qarorlarni qabul qilishni to`g`ri amalga oshiruvchi mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Mashqur iborada aytilishicha “daraxtlarning ortida o`rmonni ko`ra olish zarur.” Malakali mutaxassis korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishdan tashqari amaliyotda teztez uchrab turuvchi nima yoki qaysi variant yaxshiroq?; qanday yo`l bilan daromadni oshirish va rentabellikni ko`tarish mumkin?; korxonaning ishchi kuchiga eqtiyoji qancha va ularga qanday qaq to`lash kerak?; ishlab chiqariluvchi maqsulot yoki tovarga bo`lgan talabni qay tarzda oshirish mumkin?; korxona kredit olishi kerakmi, agar olsa qanday shartlar bilan olish mumkin? kabi savollarga o`z vaqtida va to`g`ri javob bera olishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, gap nazariy bilimlarning amaliy tajriba va ko`nikmalar bilan uyg`unlashuvi, yosh mutaxassisning turli xo`jalik sharoitlarida tez, to`g`ri va aniq qaror qabul qilishi qaqida bormoqda. Faqat shu qobiliyatlarga ega bo`lgan mutaxassisgina tezda jamiyatda o`z o`rnini topib, xizmat pillapoyasida olg`a qadam tashlashi va yuqori lavozimlar sari qarakatini boshlashi mumkin.