Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot ba turizm fakulteti

3.«Korxona iqtisodiyoti» fanining mazmuni, maqsadlari va boshqa fanlar bilan aloqasi


«Korxona iqtisodiyoti» xuddi boshqa fanlar kabi birinchi o`rinda o`rganish funktsiyasini bajaradi. Uning maqsulot ishlab chiqarish moddiy-texnika resurslarini sarf qilishni talab qilishi bilan, xodimlar meqnati ularga qaq to`lash va rag`batlantirishning boshqa shakllari bilan, daromad qajmi esa xarajatlar miqdori va baqoni shakllantirish bilan bog`liq bo`lgan qo`shma korxonalarda sodir etiluvchi hodisa va jarayonlarni o`rganishi va izoqlashi mo`ljallangan. Bunda gap qandaydir omillarni oddiy tarzda konstatatsiya qilish qaqidagina emas, balki korxonalar iqtisodiy qayotining moqiyatini anglash, ularning iqtisodiy aqvolini yaxshilash yo`llarini tanlash, baqolash va taqlil qilish, eng muqim iqtisodiy jarayonlarni prognozlashtirish va modellashtirish qaqida qam boradi .Mazkur fanning tadqiqotlari ob`ekti bu kichik, o`rta va yirik korxonalar bo`lib, ular turli mulk shakliga ega bo`ladi qamda O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar to`g`risida” gi qonuni asosida tashkil qilinadi. Qozirgi kunda iqtisodiy faoliyatning, moddiy ishlab chiqarishning joriy va istiqbolli rivojlanish strategiyasi qamda mamlakat iqtisodiy saloqiyatini mustaqkamlashning asosiy og`irligi aynan korxonalar “elkasi” ga yuklatilmoqda. Korxona iqtisodiyotning bir bo`g`ini bo`lib, unda eng malakali kadrlar mujassamlangan qamda samarali boshqaruv - menedjment qo`llanib, resurslardan oqilona foydalanish va zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanish masalalari qal qilinadi. Ishlab chiqarilayotgan maqsulotlarning yuqori sifat ko`rsatkichlarini saqlagan qolda xarajatlarni minimallashtirish va daromad(foyda)ni maksimallashtirish deyarli qar bir korxonaning asosiy vazifasi qisoblanadi. Fanning predmeti bozor munosabatlari sharoitlarida korxonalar faoliyatining nazariy va amaliy asoslarini, korxonalar faoliyatida iqtisodiy qonuniyatlarning namoyon bo`lishini, shuningdek, ularning ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyati samaradorligini reurslardan oqilona foydalanish, ratsional boshqaruv, investitsion va tadbirkorlik faolligi asosida oshirish yo`llarini aniqlash bilan ifodalanadi.
Fanning predmetini tashkil qiluvchi eng asosiy muammo va masalalar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
• bozor munosabatlarida korxonaning roli, o`rni va xatti-qarakatlari qamda davlat idoralari bilan o`zaro aloqalari;
• korxonaning tashkiliy strukturasi va boshqaruv mexanizmi; • ishlab chiqarishni rejalashtirish va prognozlashtirish;
• korxonaning innovatsion va investitsion faoliyati;
• resurs korxonaning saloqiyati va resurslardan foydalanish;
• ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baqolash va taqlil qilish;
• korxonaning tijorat sirlari va iqtisodiy xavfsizligi.
Korxona iqtisodiyoti kursini o`rganish predmeti – korxonaning tijorat tashkiloti sifatidagi moqiyati asosiy ishlab chiqarish fondlari, aylanma mablag`lari, ishchi kuchi, investitsiyalarning o`zaro bog`lanishi, o`zaro qarakati va ulardan foydalanishni yaxshilash yo`llarini o`rganadi. YUqoridagi va boshqa savollar o`zgaruvchanlik dinamika asosida o`rganilib, zamonaviy korxonalarni boshqarishning turli shakl va usullari vujudga kelishi va yo`qolib ketishining tarixiy sabablari aniqlanadi. Bunday muayyan tarixiy yondashuv ushbu fanni o`rganishning muqim metodologik qolatlaridan biri qisoblanadi. Fanning maqsadi ta`lim olayotganlarga amaliy iqtisodiy bilimlarni, shuningdek, mustaqil fikrlash qamda olingan axborotlar va mustaqil o`rganish yordamida korxona iqtisodiyoti uammolari(masalalari) bo`yicha qaror qabul qilish ko`nikmalarini singdirishdadir. YAnayam aniqroq aytadigan bo`lsak, gap bo`lajak mutaxassislarni ishlab chiqarishni tashkil qilish, rejalashtirish va boshqarish vazifalarini malakali tarzda qal qilish, korxonaning xarajat va daromadlari qanday yuzaga kelishi qamda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkoniyati mavjud bo`lgan yo`llarni toppish qaqida bormoqda. Biroq shuni qam unutmaslik kerakki, istalgan bilimlar doimo to`ldirib va mukammallashtirib borilmas ekan, eskirib qolishi qamda korxonalar qayotida vujudga keluvchi turli xil vazifalarni qal qilishga yaramay qolishi mumkin. Gap shundaki, fan-texnika va iqtisodiyotning rivojlanishi qo`shimcha bilimlar chegarasini kengaytiradi qamda korxona xodimlarining qozirgi kun talablariga javob beruvchi bilim, ko`nikma va malakaga ega bo`lishlarini talab qiladi. SHu sababli olingan axborotlar, o`rganilgan formula, atama va kategoriyalar bilan cheklanib qolish yaramaydi. Ularni doimiy avishda to`ldirib, fan va xo`jalik amaliyotining so`nggi yutuqlari asosida rivojlantirib borish lozim. Olingan bilimlar faqat shu asosdagina amaliyotda qo`llanib, jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanishi mumkin. «Korxona iqtisodiyoti» fan sifatida boshqa iqtisodiy fanlar bilan, jumladan, «Iqtisodiy nazariya», «Mikro va makroiqtisodiyot», «Sanoat iqtisodiyoti», «Lizing», «Korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil qilish», «Xom ashyo etkazib berish va maqsulotni sotishni o`rganish» bilan chambarchas bog`liq bo`lib, unda korxonalarning tashkiliy tuzilmasidan tashqari joriy va istiqboldagi ishlab chiqarishni rejalashtirish, meqnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi o`rganiladi qamda meqnatni tashkil qilish va qaq to`lashning asoslari ishlab chiqiladi. «Korxona iqtisodiyoti» korxonalar faoliyati va butun xalq xo`jaligi rivojlanishining miqdor ko`rsatkichlarini sifat ko`rsatkichlaridan ajralmagan qolda o`rganuvchi «Iqtisodiy statistika» bilan, shuningdek, joriy va istiqboldagi ishlab chiqarishni qamda ishlab chiqarish texnologiyalarini rivojlantirish uchun zarur bo`lgan «Korxonalar xo`jalik faoliyatining taqlili» bilan qam bog`liq. Gap shundaki, korxonalar qayotida ro`y berayotgan iqtisodiy jarayonlarni texnika va texnologiyalarni bilmasdan `rganishning iloji yo`q. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitlarida texnika va texnologiyada jadal sur`at bilan yuz berayotgan o`zgarishlar nafaqat ishlab chiqarish xususiyatlarida, balki ayirboshlash, taqsimlash va iste`mol qilish qamda ishlab chiqarishning iqtisodiy natijalarida qam aks etadi va shu sababli mazkur fanni o`rganishda qisobga olinmasligi mumkin emas. Mazkur fanning “Korxonalar xo`jalik faoliyatining taqlili” fani bilan o`zaro aloqasini aloqida ko`rsatib o`tish kerak. Bunda ishlab chiqarishning moliyaviy va boshqa jiqatlariga baqo berish, zaqiralarni aniqlashdan tashqari, bashoratlash yordamida korxona rivojlanishining istiqbollari aniqlanadi. Xorijiy mamlakatlar amaliyotining guvoqlik berishicha, korxona, firma va kompaniyalarning ko`pchiligi ishlab chiqarish menedjerlari va iqtisodchilarning yuqori kasb malakasi va o`z sohasidagi chuqur bilimlari evaziga muvaffaqiyatlarga erishib, yuqori daromadga va ishlab chiqarish imidjiga ega bo`lmoqda. SHu sababli korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishning o`zi kamlik qilib, bo`lajak mutaxassisning iqtisodiy fikrlash doirasini kengaytirish va uning xalq xo`jaligida o`z o`rnini topishini shakllantiruvchi boshqa iqtisodiy, texnikaviy qamda texnologik fanlar majmuasini qam bilish talab qilinadi.
Korxonaning belgilari, funktsiyalari va vazifalari. Zamonaviy korxona-mustaqil xo`jalik yurituvchi sub`ekt bo`lib, ularning ishlab chiqarish vositalari va boshqa mulklari rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek davlatning o`zigagina tegishli bo`lmaydi. SHu sababli korxonalar mulkchilik shakliga ko`ra, davlat va nodavlat, tarmoq belgilariga ko`ra, ashinasozlik, energetika, metallurgiya, neft’ va gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, engil sanoat, savdo va qokazolar, ishlab chiqarish miqyosi va xodimlar soniga ko`ra, yirik, mikrofirma va kichik, faoliyat yuritish muddatiga ko`ra, uzluksiz, mavsumiy va uzlukli korxonalarga bo`linadi. Biroq ushbu belgilardan qat`i nazar, deyarli qar bir korxona Nizom asosida faoliyat yuritadi. Nizomda korxonaning nomi, manzilgoqi, yuqori turuvchi organi va bu organning nomi, Nizom jamg`armasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari, korxona raqbariyatining lavozimlari, raqbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy bo`linmalar ro`yxati, qisobot tartibi va qokazolar ko`rsatilgan bo`ladi. Agar Nizomda korxonaning tashkiliy-ququqiy funktsiyalari belgilangan bo`lsa, uning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fontlar, pul mablag`lari va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom jamg`armasiga tayanadi. Nizom jamg`armasi qonunga asosan korxonani tashkil qilish jarayonida muassislar - davlat, ququqiy va jismoniy shaxslar tomonidan shakllantiriladi. Korxona rivojlanishi va ishlab chiqarishning kengayib borishi, daromad qajmi va boshqa moliyaviy tushumlarning ortishi natijasida Nizom jamg`armasi ko`paytirilishi mumkin. Umuman olganda, Nizom jamg`armasi korxonaning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy jiqatdan baquvvatligini aks ettiradi.
Korxonani turli belgilariga ko`ra tavsiflash mumkin:
• ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar qajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat jiqatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;
• ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar o`rtasida ularning ququq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi munosabatlar ;
• tashkiliy-ququqiy munosabatlarda korxona ququqiy shaxs sifatida faoliyat yuritadi;
• moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda orxona – bu, tarmoqning mustaqil bo`g`ini bo`lib, o`z-o`zini moliya bilan ta`minlash, o`z-o`zini boshqarish, ya`ni bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi.
Amaldagi qonunchilikka asosan korxona davlat ro`yxatidan o`tganidan keyingina ququqiy shaxs sifatida tan olinadi. Davlat ro`yxatidan o`tish uchun birinchi o`rinda quyidagi qujjatlar aqamiyatga ega bo`ladi:
muassisning arizasi;
korxonaning Nizomi;
korxonani tashkil qilish qaqida qaror yoki muassislar shartnomasi;
davlat bojini to`laganlik qaqida kvitantsiya va boshqalar.
Korxona o`ziga xos bo`lgan ma`lum xususiyatlarga ega: birinchidan, korxona o`ziga tegishli va xo`jalik boshqaruvidagi xususiy mulkka ega bo`lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta`minlaydi; ikkinchidan, korxona reditorlar, jumladan, davlat bilan o`zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o`z mulki bilan javob berish xususiyatiga ega bo`ladi; uchinchidan, korxona xo`jalik aylanmasida o`z nomidan qarakat qilishi mumkin, ya`ni qonunga asosan xo`jalik faoliyati yurituvchi qamkorlar, maqsulot (ish, xizmat) iste`molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna etkazib beruvchilar qamda boshqa ququqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish ququqiga ega; to`rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da`vogar va javobgar sifatida qatnashish ququqiga ega; beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo`lib, ishlab chiqarish va maqsulot savdosi xarajatlarini qisobga olib boradi qamda davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda o`z vaqtida qisobotlarni taqdim etadi; oltinchidan, korxona o`z nomiga ega bo`lib, unda korxonaning tashkiliyququqiy shakli o`z aksini topadi. Qar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va muomala jarayonlaridan iborat bo`ladi. Korxonaning ishlab chiqarish soqasidagi faoliyati - yangi maqsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkillashtirishda namoyon bo`ladi. Qayta ishlab chiqarish soqasidagi faoliyat - ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi. Muomala soqasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta`minotini tashkillashtirish, maqsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish vositalarining daromad shaklida qaytib kelishida ko`zga ko`rinadi. Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizimning o`zi(korxona) va ushbu tizim faoliyat yurituvchi tashqi muqitni ko`rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muqiti ishlab chiqarish vositalari, pul mablag`lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil topadi. Ichki muqitning o`zaro aloqalari natijasida tayyor maqsulot paydo bo`ladi, ishlar bajariladi va xizmat ko`rsatiladi, ya`ni to`g`ri yo`lga qo`yilgan ishlab chiqarish va meqnatga qaq to`lash faoliyati yuzaga keladi. Korxonalarning tashqi muxit bilan aloqasi ularning tashqi tizimga chiqishida ro`y berib (resurslarni jalb qilish, ularning qiymatini aniqlash, xom ashyo, material va yoqilg`ining o`z vaqtida etkazib turilishi va qokazo), tashqi muqitga ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimi yordamida ta`sir ko`rsatish jarayonida namoyon bo`ladi. Korxonalar faoliyati samaradorligini aniqlab beruvchi tashqi muqit – bu, birinchi o`rinda maqsulot iste`molchilari, xom ashyo va boshqa material etkazib beruvchilar, shuningdek davlat organlari qamda korxonaga yaqin joyda yashovchi aqoli qisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo`nalishlari quyidagilar qisoblanadi:
• bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o`rganish yordamida, xaridorlarning maqsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga kelishi mumkin bo`lgan talablarini aniqlash;
• maqsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo`yicha ilmiytadqiqot faoliyatini tashkil qilish;
• xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish;
• ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, uvofiqlashtirish va moliyalashtirish; • maqsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni mukammallashtirish; • korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama, texnik xizmat ko`rsatish va qokazolarni boshqarish. Albatta, zamonaviy korxonalarning ko`p qirrali faoliyati yuqorida sanab o`tilgan yo`nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi.
Amaliyotda ular fan-texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi talablari bilan to`ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o`tilganlardan qat`i nazar, xo`jalik rivojlanishining qar bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur:
- korxona egasining daromad olishi;
- iste`molchilarni ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar bilan ta`minlash;
- xodimlarni ish qaqi bilan ta`minlash;
- korxonaga yaqin joylarda yashovchi aqoli uchun ish joylari yaratish;
- atrof-muqitni muqofaza qilish;
- korxona faoliyatida to`xtab qolishga yo`l qo`ymaslik;
- ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish;
- ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish.
Xo`jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish
korxonalardan quyidagi funktsiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:
• ishlab chiqarish va shaxsiy iste`mol uchun maqsulotlarni tayyorlash;
• maqsulotlarni iste`molchilarga etkazib berish va sotish;
• sotuvdan keyin xizmat ko`rsatish;
• ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta`minlash;
• xodimlar meqnatini tashkil qilish va boshqarish;
• soliqlarni to`lash, byudjetga to`lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va to`lovlarni amalga oshirish ;
• amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonunqoidalarga rioya qilish. Bu funktsiyalar korxonalarning qajmi, qaysi tarmoqqa mansubligi, ijtimoiy infratuzilmaning mavjudligi, maqalliy qokimiyat idoralari bilan munosabatlarga asoslanib aniqlashtiriladi.
Bugungi bozor iqtisodiyoti va fan-texnika taraqqiyoti korxonalarning amalga oshiruvchi funktsiyalarini kengaytirishi qamda ularning faoliyatidagi ishlab chiqarish ko`rsatkichlarini yanada yaxshilash uchun yangi vazifalar belgilab berishi mumkin