Buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

birinchi  yo‘nalish,  konstitutsiyalarda  siyosiy  partiyalar  to‘g‘risidagi  so‘z 

bormaydi, 

ikkinchi  yo‘nalish,  Konstitutsiyalarda  to‘la  yoki  qisman      siyosiy 

partiyalarning  roli  va  siyosiy  partiyalarning  ayrim  tamoyillari  haqida  qoidalar 

mavjud; 

uchinchi  yo‘nalish,  Konstitutsiyalarda  yagona,  boshqaruvchi  va  rahbariy 

partiyalarning  mavjud  bo‘lishini  nazarda  tutadi  va  boshqa  partiyalarning  faoliyati 

taqiqlanadi; 

to‘rtinchi  yo‘nalish,  barcha  partiyalar  ta’qiqlanadi  va  shu  sabali  siyosiy 

partiyalar to‘g‘risida so‘z bormaydi; 

beshinchi  yo‘nalish,  aniq  ko‘rsatilgan  partiyalarga  yoki  muayyan  sohadagi 

partiyalarga ruxsat beriladi va boshqa partiyalar ta’qiqlanadi. 

Mamlakatimiz  Konstitutsiyasida  siyosiy  partiyalarga  doir  qoidalarning 

sezilarli  darajada  mavjudligi    Konstitutsiyamizni  ikkinchi  guruhga  taalluqli 

ekanligini ko‘rsatadi va Konstitutsiya  belgilab bergan ustuvor yo‘nalishlar asosida 

siyosiy partiyalar faoliyatini aniq yo‘nalishlarini tartibga solishga maqsadida qator 

qonunlar qabul qilindi.  

Milliy  mustaqillik  davrida  tashkil  topgan  siyosiy  partiyalardan  biri  bu  – 

O’zbekiston  Xalq  Demokratik  partiyasidir.  Partiyaga  uning  1991  yilning  1-

                                                 

1

 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –Toshkent .: O’zbekiston, 2014y.  13 bet.  

---

17 

 

noyabrida  bo’lib  o’tgan  ta’sis  quriltoyida  asos  solindi.  Quriltoyda  qabul  qilingan 

partiya  dasturida  asosiy  maqsadlar  quyidagicha  ifodalanadi:  “Biz  insonga  uning 

siyosiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  turmush  shakllarini  erkin  tanlashni  kafolatlaydigan 

jamiyatning siyosiy va davlat tuzilmasini bunyod etish tarafdorimiz. Bu: 

- siyosiy  va  iqtisodiy  erkinlik,  demokratiya,  tenglik  va  ijtimoiy  adolat 

jamiyati; 

- har  bir  fuqaroga  davlat  va  jamoat  ishlarida,  iqtisodiyot  va  madaniyatda, 

siyosiy hayotda bab-baravar ishtirok etish imkoniyatlarini kafolatlash jamiyati; 

- mulkchilik  va  mehnatning,  tadbirkorlik  va  raqobatning  barcha  shakllariga 

teng  huquq  beriladigan  xo’jalik  va  iqtisodiy  faoliyatga  mafkuraviy  aralashishga 

yo’l qo’ymaydigan jamiyat; 

- aholini  ish  bilan  bandligi,  birinchi  navbatda  qariyalar  va  bolalarni, 

nafaqachilar  va  nogironlarni,  ko’p  bolali  oilali  bolalarning,  o’quvchilar  va 

talabalarning,  kam  ta’minlangan  fuqarolarning  hayot  kechirish  uchun  eng  zarur 

narsalar bilan ta’minlanishi kafolatlanadigan jamiyat; 

- respublikada yashayotgan barcha xalqlarning an’analari va urf-odatlari, dini, 

tili  va  madaniyati  hurmat  qilinadigan,  yagona  mafkura,  dunyoqarash  hukmronlik 

qilmaydigan, so’z va  vijdon erkinligi, umuminsoniy qadriyatlar  va insonparvarlik 

kafolatlanadigan, ilm-ma’rifat kamol topadigan jamiyat bo’lishi kerak”.

1

  

O’zbekiston  XDP  siyosiy  hayotda  ishtirok  etish,  xalq  bilan  hokimyat  tizimi 

o’rtasida  vositachilik  qilish,  partiyaviy-siyosiy  faoliyat  yuritishning  yangicha 

uslublarini  shakllantirish  maqsadlari  to’g’risida  esa  quydagi  dasturiy  maqsadlarni 

ilgari  suradi:  “O’zbekiston  Xalq  demokratik  partiyasi  shunga  aminki,  bundan 

buyon hech qanday siyosiy partiya bevosita hokimyat vakolatlarini o’z zimmasiga 

olmasligi  kerak.  Biz  har  qanday  ijtimoiy-siyosiy  kuchning  haqiqat  va  adolatli  o’z 

monopoliyasiga  aylantirishga,  erkin  fikrlashni  bo’g’adigan  mafkurani  jamiyatga 

tiqishtirishga,  muxoliflikka  va  siyosiy  kelishmovchiliklarni  hal  etish  usuli  sifatida 

“dushman obrazi” ni shakllantirishga qarshimiz. 

                                                 

1

 O’zbekiston Xalq Demokratik partiyasi dasturi. Toshkent,1995-yil, 5-bet. 

---

18 

 

Partiya  o’z  dasturlarini  ishlab  chiqib,  jamiyatga  taqdim  etish  va  o’zga  ijtimoiy-

siyosiy  kuchlar  bilan  erkin  musobaqalashish  orqali  siyosiy  rahnamolikka 

erishmoqchi. U, qonunga muvofiq ravishda oz nomzodlarini hokimyat organlariga 

saylovlarda  ko’rsatadi  va  ularning  qo’llab-quvvatlanishini  va  saylanishini 

ta’minlaydi. Biz o’zimizning siyosiy yo’limizni davlat hokimyati va jamoat o’zini-

o’zi 

boshqarishorganlariga 

saylangan 

partiya 

a’zolarimiz 

orqali 

o’tkazmoqchimiz”.

1

 

“O’zbekiston  ovozi”,  “Golos  Uzbekistana”  gazetalari  va  “Muloqot”  jurnali 

O’zbekiston XDP ning markaziy matbuot nashrlaridir.

2

 

O’zbekiston  Milliy  tiklanish  demokratik  partiyasi(MTDP)  1995-yilning  3-

iyunida ta’sis quriltoyida tashkil topdi. Uning quriltoyida qabul qilingan dasturida 

partiyaning  maqsadlari  quyidagicha  belgilanadi:  “Partiya  umum,insoniy 

qadriyatlarni  milliy  qadriyatlar  bilan  uzviy  bog’langan  holda  Konstitutsiyada 

belgilab  qo’yilgan  haq-huquqlar  asosida  o’z  siyosatini  yuritadi  va  mamlakatda 

yashovchi xalqlar va elatlarning konstitutsion huquqlarini va fuqarolik erkinliklarni 

hurmat  qiladi.  Partiya  oily  maqsad  –  Milliy  tiklanish  g’oyasini  amalga  oshirish 

yo’lida o’z harakatining asosiy yo’nalishlari  deb quydagilarni belgilaydi: 

- millatning ma’naviy  birligi; 

- Vatan (Turkiston) – yagona oila; 

- kuchli demokratik davlat; 

- milliy qadriyatlar; 

- ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va umumjahoniy integratsiya; 

- zamon kishisi; 

-  milliy istiqbol. 

Partiya  mana  shu  yonalishlar  milliy  tiklanishimizning  mazmuni  –  mohiyatini 

tashkil etadi deb hisoblaydi”.

3

 

                                                 

1

 O’zbekiston Xalq demokratik partiyasi dasturi, 14-bet. 

2

  Jalolov  A.  O’zbekiston  Xalq  demokratik  partiyasi.  O’zbekiston  Respublikasi:  ensiklopediya.  Tahrir  hay’ati: 

M.Aminov(mas’ul muharrir) va boshq. Toshkent, “Qomuslar Bosh tahririyati”, 1997-yil, 218-bet. 

3

 O’zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasining nizomi va dasturi. Toshkent, 1995-yil, 2-bet. 

---

19 

 

Partiya o’zining siyosiy tizimda ishtirok etish usullari va shakllari to’g’risida 

quyidagi nizomiy qoidalarni qabul qiladi: 

“Partiya  o’zining  siyosiy  faoliyatini  Oliy  Majlis,  viloyat,  tuman  va  shahar 

kengashlariga  deputatlikka  nomzodlar  etib  ko’rsatadi  va  bu  nomzodlarning  xalq 

tomonidan  saylanishi  uchun  umumpartiyaviy  saylov  kompaniyalarini  o’tkazadi. 

saylangan  deputatlarni  partiya  fraksiyalariga  birlashtirib,  ular  vositasida  qonunlar 

qabul  qilish,  hukumat  va  uning  joylardagi  organlarini  shakllantirishda, 

hukumatniong ichki va tashqi siyosatini belgilashda ishtirok etadi”.

1

 

O’zbekiston “Adolat” sotsial demokratik partiyasi (SDP) 1995-yil 18-fevralda 

tashkil topdi. Partiyaning maqsad va vazifalari quydagicha belgilanadi: 

Partiyaning  asosiy  maqsadi  –  demokratik  huquqiy  davlatni,  ijtimoiy 

yo’naltirilgan  bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan  kuchli  adolatli  fuqarolik  jamiyatini 

barpo  etishda  hamda  O’zbekiston  hududida  yashayotgan  barcha  millat  va 

elatlarning  umumiy  manfaatlariga  mos  keladigan,  fuqarolarning  qonun  oldida 

tengligi, konstitutsiyaviy huquq  va  erkinliklari  ta’minlangan ma’naviy  jipslashgan 

jamiyatni shakllantirishda faol ishtirok etishdir. 

Partiyaning vazifalari: 

- O’zbekistonda demokratik, huquqiy davlatni va adolatli fuqarolik jamiyatini 

yaratish borasida demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish; 

- O’zbekiston  fuqarolariga  o’z  qonuniy  huquqlari,  erk  va  burchlarini 

anglashga ko’maklashish, ularning siyosiy ongi va madaniyatini oshirishda yordam 

ko’rsatish; 

- millatlararo  munosabatlarni  takomillashtirish,  do’stlik  va  hamjihatlikni 

rivojlantirish, har qanday millatchilik, diniy ekstremizm, terrorizm illatlariga qarshi 

kurash  olib  boorish,  dinlararo  bag’rikenglikni,  tinchlik  va  barqarorlikni, 

millatlararo totuvlikni targ’ib qilish;  

- kuchli  ijtimoiy  siyosat  olib  borishga,  aholining  boylar  va  kambag’allarga 

keskin bo’linib ketishiga  yo’l qo’ymaslikka, aholi turmush sifati ko’rsatkichlarini 

yaxshilashga ko’maklashish 

                                                 

1

 O’sha joyda, 11-bet. 

---

20 

 

- iqtisodiy o’sish natijalarini aholining turli guruh va qatlamlari turmush sifati 

va  darajasini  oshirishga  adolatli  yo’naltirilgan  bozor  iqtisodiyotining  ijtimoiy 

yo’nalishini  chuqurlashtirishga  qaratilgan  faoliyatni  amalga  oshirish.  Bu 

iqtisodiyot,  fan  va  texnikaning  eng  zamonaviy  yutuqlariga,  iqtisodiy 

jarayonlarning  samarali  boshqaruviga,  ilg’or  innavatsion  tafakkurni  tarbiyalovchi 

ta’lim tizimiga tayangan innavatsion turdagi iqtisodiyot bo’lishini ta’minlash;  

- qonun  ustuvorligini  ta’minlash,  mamlakatda  sud-huquq  sohasidagi  keng 

ko’lamli islohotlarni izchil davom ettirishga, sud hokimyati mustaqilligini yanada 

mustahkamlashning  amaliy  shakl  va  uslublarni  ishlab  chiqishga,  fuqarolar  huquq 

va  erkinliklarini  sudda  himoya  qilish  samaradorligini  oshirishga  faol 

ko’maklashish; 

- boshqaruvda  ochiqlik,  oshkoralik  va  hisobdorlik  tamoyillarni  amalga 

oshirish, davlat hokimyati organlarida, o’z Vatani, xalqini sevadigan va el-yurtiga 

sadoqat  bilan  xizmat  qiladigan  mas’ulyatli  va  yuqori  malakali  kadrlarning 

ishlashiga erishish 

- partiyaning  barcha  faoliyat  yo’nalishlari  bo’yicha  jamoatchilik  bilan  o’zaro 

aloqalarni  amalga  oshirish  uchun  fuqarolar  orasida  siyosiy-ma’rifiy,  tashviqot-

targ’ibot va boshqa shu kabi ishlarni olib boorish; 

- O’zbekiston “Adolat SDP O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri lavozimiga, 

viloyat  va  Toshkent  shahar  hokimlari  zimmalariga  nomzodlar  yuzasidan 

maslahatlashuvlar  jarayoni  hamda  Oliy  Majlis  va  xalq  deputatlari  viloyat  va 

Toshkent  shahar  Kengashlarida  ularni  lavozimiga  tasdiqlash  uchun  ovoz  berish 

jarayoni  orqali  O’zbekiston  Respublikasi  hukumatini,  mahalliy  hokimyat  ijroiya 

organlarini shakllantirishda bevosita ishtirok etadi”

1

  

O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan  partiyalardan  yana  biri-O’zbekiston 

milliy  tiklanish  demokratik  partjyasi  O’zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi 

1995-yil 9-iyunda MTDP ni ro’yxatga olgan. 

Partiya  oliy  maqsadi  milliy  tiklanish  g’oyasini  amalga  oshirish  yo’lida  o’z 

harakatining  asosiy  yo’nalishlarini  quyidagicha  belgi-laydi:  millatning  ma'naviy 

                                                 

1

 O’zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasining Ustavi. Toshkent, 2011-yil, 4-5-betlar. 

---

21 

 

birligi;  Vatan—yagona  oila;  kuchli  demokratik  davlat;  milliy  qadriyatlar;  ilmiy-

texnikaviy taraqqiyot va umumjahon integratsiya; zamon kishisi; milliy istiqbol. 

O’zbekiston  MTDPsining  oliy  organi  5  yilda  chaqiriladigan  qurultoy  bo’lib, 

unda  rahbar  organlar  saylanadi.  Joylarda  103  ta  viloyat,  shahar  va  tuman  partiya 

tashkilotlari va bo’g’inlari ish olib bormoqda. Partiyaning 10 mingga yaqin a'zosi 

bor.  Ikkinchi  chaqiriq  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  2000-yiI  21- 

yanvardagi  qarori  bilan  MTDPning  10  kishidan  iborat  deputatlar  fraksiyasi 

ro’yxatga  olingan.  O’zbekiston  MTDPsining  „MiIliy  tiklanish"  haftalik  gazetasi 

nashr etilmoqda  

Eng  yosh  va  mamlakatimiz  hayotida  katta  nufuzga  ega  bo’lib  borayotgan 

partiya  bu  tadbirkorlar  va  ishbilarmonlar  harakati  O'zbekiston  liberal  demokratik 

partiyasi  bo’lib,  2003-yil  oxirlarida  tashkil  topdi.  Uning  maqsadi  tadbirkorlar  va 

ishbilarmonlar 

manfaatini 

himoya 

qilish, 

jamiyat 

hayotini 

yanada 

erkinlashtirishdan  iborat.  O'zLiDePning  „XXI  asr"  haftalik  gazetasi  nashr 

etilmoqda. Oliy Majlis Qonunchilik palatasining 2010-yil qarori bilan O'zbekiston 

liberal  demokratik  partiyasining  53  kishidan  iborat  deputatlar  fraksiyasi  ro'yxatga 

olingan. 

O’zbekistonda  ko’ppartiyaviylik  tizimining  qaror  topishida  1996  –yil  25- 

dekabrda  Oliy  Majlis  qbul  qilgan  “Siyosiy  partiyalar  to’g’risida”  gi  qonunning 

ahamiyati  muhim  bo’ladi.  Qonun  17  moddadan  iborat  bo’lib,  unda  siyosiy 

partiyalarning  demokratik  qoidalar  asosida  faoliyat  yuritishlari  uchun  yetakchi  va 

ilg’or mamlakatlar mezonlari talablaridagi huquqiy asoslar yaratildi. Qonunning 5-

moddasiga  binoan,  “davlat  siyosiy  partiyalar  huquqlari  va  qonuniy  manfaatlari 

muhofaza etilishini kafolatlaydi, ustavda belgilangan o’z maqsadlari va vazifalarini 

bajarishlari  uchun  ularga  teng  huquqiy  imkoniyatlar  yaratib  beradi”.  shuningdek, 

Qonunning  12-moddasida  siyosiy  hayotda  birinchi  marta  siyosiy  partiyalarning 

huquqlarini  aniq  va  ravshan  ko’rsatib  berildi:  “Siyosiy  partiyalar  quyidagi 

huquqlarga ega: 

- o’z faoliyati to’g’risidagi axborotni erkin tarqatish o’z g’oyalari, maqsadlari 

va qarorlarini targ’ib qilish; 

---

22 

 

- saylab  qo’yiladigan  davlat  organlaridagi  o’z  vakillari  orqali  tegishli 

qarorlarni tayyorlashda ishtirok etish; 

- qonunda  belgilab  qo’yilgan  tartibda  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti, 

davlat hokimyati organlari saylovlarida ishtirok etish; 

- partiya  faoliyati  bilan  bog’liq  yig’ilishlar  konfrensiyalar  va  boshqa 

tadbirlarni o’tkazish; 

- qonun  hujjatlarida  nazarda  tutilgan  tartibda  ommaviy  axborot  vositalari 

ta’sis etish va boshqa OAV dan foydalanish; 

- O’zbekiston  Respublikasining  siyosiy  partiyalari  bilan  ittifoq  (blok)  tuzish 

ular bilan va boshqa jamoat birlashmalari bilan shartnoma munosabatlari o’rnatish. 

Siyosiy  partiyalar  ushbu  qonunda  hamda  O’zbekiston  Respublikasining 

boshqa  qonunlarida  nazarda  tutilgan  o’zga  huquqlarga  ham  ega  bo’lishlari  ham 

mumkin

1

”. 

Fuqarolik  jamiyatining  muhim  belgilaridan  biri,  bu  –  davlatning  siyosiy 

institutlarida  turli  xil  fikrlarning  erkin  ifoda  qilinishiga  huquqiy  asoslar  yaratib 

berish,  shuningdek  huquqiy  davlat  fuqarolari  –  plyuralistik  siyosiy  madaniyatga 

ega  bo’lgan  shaxslarni  shakllantirishdir.  Shu  maqsadlarda  qonunning  13-

moddasida  Oliy  Majlisdagi  partiyaviy  fraksiyalarning  erkin  faoliyat  yuritishlari, 

ularning  hozirgi  davr  ilg’or  mamlakatlaridagi  me’yorlar  talablariga  muvofiq 

jamiyatning  siyosiy  rivojlanishiga  hissa  qo’sha  olish  darajasiga  ko’tarilishlarini 

huquqiy  jihatlardan ta’minlashga asos solindi: “Siyosiy partiyalarning O’zbekiston 

Respublikasi  Oliy  Majlisidagi  fraksiyalari  siyosiy  partiyalar  tomonidan 

ko’rsatilgan  deputatlarning  ta’sis  yig’ilishlarida  o’z  partiyalarining  siyosatini 

uyushqoqlik bilan o’tkazish uchun tuziladi. Fraksiyalar fraksiyaning rahbari bergan 

tegishli ariza va ta’sis hujjatlariga asosan Oliy Majlis tomonidan ro’yxatga olinadi. 

Siyosiy  partiyaning  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisidagi  fraksiyasi 

quydagi huquqlarga ega: 

- sessiya kun tartibini tuzishda ishtirok etish; 

                                                 

1

 Siyosiy partiyalar to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Xalq so’zi” 1997-yil, 7-yanvar. 

---

23 

 

- sessiya  kun  tartibidagi  har  bir  masala  bo’yicha  muzokaralarda  fraksiya 

vakiliga kafolatlangan so’z berilishi; 

- tegishli  ravishda  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  Raisiga  va 

O’zbekiston 

Respublikasining 

Hukumatiga, 

vazirlarga, 

boshqa 

davlat 

organlarining rahbarlariga so’rovlar bilan murojaat etish; 

- Oliy  Majlis  rahbarligiga,  qo’mita  va  komissiyalar  raisligiga  nomzodlar 

bo’yicha takliflar kiritish; 

- sessiyada  muhokama  qilinayotgan  masala  bo’yicha  fraksiya  fikrini 

deputatlar orasida tarqatish; 

- O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  majlisi  deputatlari  uchun  qonun  hujjatlarida 

nazarda tutilgan boshqa vazifalarni amalga oshirish. 

Siyosiy partiya fraksiyasining rahbari Oliy Majlis Kengashi tarkibiga kiradi. 

Fraksiyaning  faoliyatiga  tashkiliy,  taxnikaviy  va  boshqa  xizmatlar  ko’rsatish 

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Kotibyati tomonidan ta’minlanadi”.

1

 

Shuningdek,  qonunda  siyosiy  partiyalarning  demokratik  tamoyillar  faoliyat 

asosida  faoliyat  ko’rsatishi  uchun  zarur  bo’lgan  barcha  huquqiy  asoslar  o’z 

ifodasini topdi.  

Jumladan,  qonunda  siyosiy  partiyalarni  tuzish,  partiyaga  a’zolik,  siyosiy 

partiya  faoliyatining  kafolatlari,  ustavi,  ro’yxatga  olish,  partiyalarning  mulkiy 

munosabatlariga 

doir 

barcha 

huquqiy 

maqomlarning 

mujassamlashgani 

O’zbekistonda  ko’ppartiyaviylik  tizimining  qaror  toptirishning  kafolatlaridan 

biriga aylandi. 

Mazkur qonunga binoan siyosiy partiyalar fuqarolarning demokratik irodalari 

shakllanishini  ta’minlash  uchun  erkinlik  huquqiga  ega  bo’ldilar,  partiyalarning 

o’zaro  huquqiy  tengligi,  shuningdek  ularning  jamiyat  oldidagi  mas’ulyati 

qonunlashtirildi. 

Yuqorida  ta’kidlaganimizdagidek  1996  yil  26  dekabrda  Oliy  Majlis 

tomonidan “Siyosiy  partiyalar to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonunda 

siyosiy partiya tushunchasi, siyosiy partiyalarni tuzish va ularni faoliyat qo‘rsatish 

                                                 

1

 Siyosiy partiyalar to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Xalq so’zi” 1997-yil, 7-yanvar. 

---

24 

 

prinsiplari,  ular  faoliyatining  qafolatlari,  siyosiy  partiyalar  ustavi  va  dasturi, 

siyosiy  partiyalarga  a’zolik,  siyosiy  partiyalarni  ro‘yxatga  olish,  siyosiy 

partiyalarning  huquqlari,  siyosiy  partiyalarning  Oliy  Majlis  Qonunchilik 

palatasidagi  fraksiyalari,  Qoraqolpog‘iston  Respublikasi  Jo‘qorg‘i  Kengesi  hamda 

mahalliy  hokimiyat  vakillik  organlarigi  partiyalar  guruxlari,  siyosiy  partiyalar 

mulki,  siyosiy  partiyalarni  mablag‘  bilan  ta’minlashga  oid  qoidalar  belgilangan. 

Qonunning  1-moddasida  siyosiy  partiyaga  ta’rif  berilib,  uni  quyudagicha 

izohlanadi:  “Siyosiy    partiyalar  O‘zbekiston  Respublikasi  fuqarolarini  qarashlar 

manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat hokimiyati vakillik 

organlarini  shakllantirishda  jamiyatning  muayyan  qismining  irodasini  ro‘yobga 

chiqarishga  intiluvchi  hamda  o‘z  vakillari  orqali  davlat  va  jamiyat  ishlarini  idora 

etishda qatnashuvchi ko‘ngilli birlashmadir.”

1

  

O‘zbekiston  Respublikasi  “Siyosiy    partiyalar  to‘g‘risida”gi  qonuni    ayrim 

yo‘nalishdagi  siyosiy partiyalarni tuzishni man etadi. Ular quyudagilar: 

Birinchidan, konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qiluvchi, 

Ikkinchidan,  O‘zbekiston  Respublikasi  suveriniteti,  yaxlitligi  va  xavfsizligiga, 

fuqarolarning qonstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, 

Uchinchidan, urishni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, 

To‘rtinchidan, xalqning sog‘ligi va ma’naviyatigi tajovuz qiluvchi, 

Beshinchidan, milliy va diniy ruxdagi partiyalar. 

   

Bu  yo‘nalishlarni  ayrim  tadqiqodchilar  toraytirib  yoki  kengaytirib 

yuboradilar. Jumladan  I.Bekov o‘z ilmiy ishida bu ro‘yxatga kasbiy yo‘nalishdagi 

partiyalarni  ham  qonunchilikka  kiritishni  tavsiya  qilib,  bir  kasb  egalari 

manfaatlparini  ko‘zlaydigan  siyosiy  partiyalarning  jamoat  birlashmasidan  farqi 

qolmasligini dalil sifatida keltiradi.

2

 

Prezidentimiz  I.A.Karimov  ba’zi  buzg‘unchi,  mamlakatda  demokratik 

tuzumni ag‘darish bilan yo‘g‘rilgan g‘oyalarni ilgari suruvchi partiyalar faoliyatni 

                                                 

1

  O’zbekiston  Respublikasi    “Siyosiy    partiyalar  to’g’risida”gi  qonuni.  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlis 

axborotnomasi.1997 yil 2-son. 36 bet. 

 

2

  I.Bekov  “Oliy  Majlis  Qonunchilik    palatasini  faoliyatida  siyosiy  partiyalarning  huquqiy  asoslari  .yu.f.n.  dis.. 

Toshkent.:  35-b. 

---

25 

 

ta’qiqlash  masalasiga  atroflicha  yondoshar  ekan  shunday  fikrlarni  bildiradilar: 

“Ayni  zamonda  mavjud  konstitutsiyaviy  hokimiyatni  kuch  bilan  ag‘darishni 

maqsad  qilib  olgan  partiyalar  va  harakatlar,  shuni  aniq  aytishim  kerak,  ta’qiqlab 

qo‘yilishi  kerak.  Respublikasi  chegaralari  daxlsizligi  va  xavfsizligiga  qarshi 

kurashuqchi,  fashizm,  irqchilik,  zo‘ravonlik,  milliy  va  diniy  nizolarni  targ‘ib 

qilivchi,  demokrat  erkinliklar  va  xalqning  ma’naviyatiasoslariga  tajovuz  qiluvchi  

xar  qanday  partiyalar  va  jamoat  harakatlari  qonunga  xilof  deb  e’lon  qilinishi 

lozim.”

1

  

Siyosiy partiyalar faoliyatda uning ustavi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, har 

bir  partiya  ustavida  partiyaning  faoliyat  yo‘nalishi,  rejasi,  uning  siyosiy  taktikasi 

belgilangan  bo‘ladi.  Partiyalar  ustavlarini  shartli  ravishda  partiyalarning  pasporti 

deb  xisoblasak  bo‘ladi.  Chunki  Ustavda  partiyaning  nomi,  maqsad  va  vazifalari, 

partiyaning  tuzilishi,  partiya  a’zoligiga  qabul  qilish  va  undan  chiqish  shartlari, 

partiya  a’zolaring  huquq  va  majburiyatlari,  partiya  tashkilotlari  raxbpr 

organlarining  vakolatlari,  ularni  vakolatlari,  partiya  mablag‘lari  shakllantirish 

manbalari,  partiya  rahbar  organi  manzili,  partiya  faoliyatini  qayta  tashkil  etish  va 

tugatish,  shuningdek  partiya  faoliyatiga  oid  boshqa  ma’lumotlar  ko‘rsatiladi.  

O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan ro‘yxatdan o‘tish uchun ustav qabul 

qilingandan so‘ng bir oydan kechiktirmay zaruriy  hujjatlarni taqdim etadi. Adliya 

vazirligi  bir  oy  ichida  hujjatlarni  ko‘rib  chiqib  ro‘yxatdan  o‘tkazadi  va  partiyalar 

yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi.  

Siyosiy partiyalar to‘g‘risidagi qonunning 9-moddasida  siyosiy partiyalarni 

ro‘yxatga  olishni  rad  etish  tartibi  belgilangan,  unga  ko‘ra    “Agar    siyosiy 

partiyaning  ustavi,  maqsadlari,  vazifalari  va  faoliyat  uslubi  O‘zbekiston 

Respublikasi  Konstitutsiya,  ushbu  qonunga  hamda  boshqa  qonun  hujjatlariga  zid 

bo‘lsa  yoki  oldinroq  xuddi  shunday  nomdagi  siyosiy  partiya  yoki  jamoatchilik 

harakati ro‘yxatga olingan bo‘lsa, bu partiya ro‘yxatga olinmaydi.”

2

 

                                                 

1

  I.A.Karimov.Istiqlol  yo’li:  muommolar  va  rejalar//O’zbekiston  :  milliy  istiqlol,  iqtisod,  siyosat,  mafkura.  

Toshkent.1.-Tom., 1996.-17-b. 

2

  O’zbekiston  Respublikasi  “Siyosiy  partiyalar  to’g’risida”  gi  Qonuni.  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlis 

axborotnomasi -1997. 2-son, 36 bet.

 

---

26 

 

Bundan tashqari Respublikada faoliyat yuritayotgan biror-bir siyosiy partiya  

O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiya,  siyosiy  partiyalar  to‘g‘risidagi  qonun  

yoki  O‘zbekiston  ustavini  buzgan  taqdirda    O‘zbekiston  Respublikasi  Adliya 

vazirligi buzilgan normani xisobga olgan xolda partiyaning raxbar organiga yozma 

xabar yuborib bunday buzilishlarni bartaraf etish uchun muddat belgilaydi. Agarda 

belgilangan  muddatda  davomida  buzilishlar  bartaraf  etilmasa,    Adliya  vazirligi 

yoki O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining taqdimiga binoan O‘zbekiston 

Respublikasi  Oliy  sudi  siyosiy  partiyaning  faoliyatining  olti  oygacha  to‘xtatib 

quyishi mumkin. 

Siyosiy  partiyaning  faoliyat  ushbu  holatlarda  butunlay  tugatiladi:  -

partiyalarning  o‘z  ustaviga  muvofiq  tarqalib  ketishi  orqali,  bu  haqda  partiya  oliy 

organi  uch  kunlik  muddat  ichida  O‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligiga 

xabar qiladi; 

        Partiyalar  siyosiy partiyalar to‘g‘risidagi qonunning 3- moddasining ikkinchi 

qismida  nazarda  tutilgan  xatti-xarakatlarni  sodir  etgan  xollarda  yoki  o‘zfaliyati 

to‘xtatib  qo‘yilgandan  so‘ng  bir  yil  muddat  ichida  o‘sha  xatti  xarakatlarni  takror 

sodir  etgan  xollarda  O‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligining  O‘zbekiston 

Respublikasi  Bosh  prokurorining  taqdimnomasiga  binoan  O‘zbekiston 

Respublikasi  Oliy  sudining  qarori  bilan.  O‘zbekiston  Respublikasi  Adliya 

vazirligining  siyosiy  partiyaning  faoliyati  to‘xtatilganligi  to‘g‘risidagi  qarori 

ommaviy axborot vositalaridagi e’loni siyosiy partiyalar faolitini yakunlaydi. 

O‘zbekiston  Respublikasi  siyosiy  partiyalarning  rivojlanish  tarixida 

partiyalarning tugatilishi va birlashishi jaroyoni bir necha marta sodir bo‘ldi. Lekin 

ikki  palatali  professional  parlamentimiz  shakllangandan  beri  partiyalarning 

faoliyatini vaqtincha to‘xtatib turilishi yoki tugatilishi holatlari sodir bo‘lmadi. Shu 

o‘rinda  “Siyosiy  partiyalar  to‘g‘risida”gi  qonunda  siyosiy  partiyalar  faoliyati 

vaqtincha to‘xtatilganda yoki tugatilgandagi Oliy Majlis Qonunchilik  palatasidagi 

fraksiya  huquqiy    xolati  ko‘rsatib  berilish  masalasi  ochiq  qoldirilgan.  Ushbu 

holatlar  sodir  bo‘lganda    siyosiy  partiya  fraksiyaning  qanday  tartibda  faoliyat 

yuritilishi qonunda aniq belgilab qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir. 

---

27 

 

Shu  o‘rinda  aytish  lozimki,  partiyalarning  ijtimoiy-siyosiy  xayotda  faoliyat 

ko‘rsatishlarining  kafolati,  bu  ularning  uzliksiz  moliyaviy  asoslarga  ega 

bo‘lishlaridir.  “Hozirgi  davr  qonunchiligi  siyosiy  partiyalar  faoliyatining  barcha 

yo‘nalishlaridagi  moliyaviy  mablag‘larini  aniqlashtirib,  ularning  partiyalar 

faoliyati  turlariga  qo‘ra  taqsimlanish,  partiyalarning  aniq  manbalardan  mablag‘ 

olish  shartlari  va  ishlatish  tartibini  huquqiy    jihatlarini  mustahkamlab  bermoqda. 

Bu  faoliyatdagi  turli  cheklovlarni,  ya’ni  xayriya  berish  me’yorlari  xarajatlar 

kabilarni  muvofiqlashtirishga  doir  huquqiy  asoslar  ishlab  chiqilgan.  Siyosiy 

partiyalar 

belgilangan 

shartlarni 

bajarmasliklari 

yoki 

ularni 

buzishlari  

huquqbuzarlik  sifatida  talqin  etilib,  partiyalarga  turlicha    to  ularni  tarqatib 

yuborishga qadar sanksiyalar berishning huquqiy amaliyoti ham o‘rnatilgan.”

1

 

Bugingi  kunda  Yevropa,  Shimoliy  Amerika,  Yaponiya,  Avstraliya,  Janubiy 

Koreya  va  Hindiston  kabi  demokrat  mamlakatlarda  siyosiy  partiyalar  faoliyati 

kengayishi  va  bu  sohada  ularning  sarf-xarajatlari  yildan-yilga  kengayib  borishi 

natijasida  ularning  serqirra  faoliyatini  davlat  tomonidan  ta’minlash  muommolari 

kelib chiqmoqda. Partiyalarning rivojlanish tarixidan ma’lumki, partiyalar uzliksiz 

keladigan moliyaviy mablag‘larsiz o‘z  maqsadlarini to‘liq bajara olmaganlar. Shu 

munosabat bilan dunyoning ko‘plab mamlakatlari qonunchiligi partiyalarni davlat 

tomonidan  moliyalashtirishga  ahamiyat  bera  boshladi.  Demokratik  huquqiy  

mamlakatlar  qonunchiligiga  e’tibor  bersak,  siyosiy  partiyalarni  ta’minlashga 

bog‘liq uch xil yondashuvga guvoh bo‘lamiz. 

Birinchi  guruh,  partiyalarni  xususiy  mablag‘lari  ya’ni  partiyaga  kirish  va 

a’zolik badallari, partiya tadbirlaridan ( ko‘rgazmalar, ma’ruzalar  va boshqa mab.) 

olinadigan tushumlar va tadbirkorlik faoliyati va mulkdan keladigan daromadlar. 

Ikkinchi  guruh,  partiyalarni  qisman  moliyalashtirish.  Bunda  davlat    siyosiy 

partiyalarni ayrim faoliyatlarini moliyalashtiradi. 

                                                 

1

  M.Qirg’izboyev.  Uzbekiston  na  puti  grajdanskomu  obshestvu//O’zbekiston  fuqorolik  jamiyati  sari.  Sbornik 

statey.Otyured.: R.Alimov.- Toshkent.: Sharq . 2003. B-209. 

---

28 

 

Uchinchi 

guruh, 

partiyalarni 

davlat 

tomonidan 

moliyalashtirish.Bu 

moliyalashtirish    siyosiy  partiyalar  to‘g‘risidagi    hozirgi  davr  qonunchiligining 

asosiy tamoyillaridan biriga aylanmoqda.  

Respublikamizda 

ham 

siyosiy