Buxoro davlat univеrsitеti filologiya fakultеti o`zbеk filologiyasi kafеdrasi qo`lyozma huquqida udk II bosqich magistranti Hojiyeva Nargiza Ulug’bekovnaning

Birinchi bob bo’yicha xulosa

Gap—kishilarning bir-biriga fikr, axborot uzatishi uchun ishlatiladigan asosiy birlik bo’lib, fikr ifodalashning eng oddiy ko’rinishidir. Gap so’zlovchi uchun fikr ifodalash va axborot uzatish, tinglovchi uchun axborot qabul qilish vositasi sanaladi.

Gap sintaktik yaxlitlik bo’lib, bu uning grammatik shakllanganligi, tarkibiy qismlari bir butunlik holiga kelganligi bilan izohlanadi. Demak, gapda bir necha jihat birlashgan bo’ladi. Ya’ni, har qanday gapda kesimlik ko’rsatkichi bilan shakllangan atov birligi(kesim) bo’lishi shart va unda fikr-axborot bo’lishi, shuningdek, so’zlovchining voqelikka munosabati bo’lishi kerak.
O’zbek nutqi uchun gapning ”jon”i, “yuragi” kesimdir. U gapning grammatik asosini tashkil etadi. O’zbek tilshunosligida keyingi yillarda N.Mahmudov, A.Nurmonov, L.Raupova, M.Abuzalova, M.Saidova kabi olim-u olimalar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarda kesim gapning yadrosi, gapning bevosita tashkil etuvchisi va uning uyushtiruvchisi ekanligi, hattoki, atov gaplarning tarkibi egadan emas, balki kesim tarkibidangina iboratligi isbotlab berildi. Kesimning mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllari farqlandi, ya’ni sodda va qo’shma gap kesimining xususiyatlari ochib berildi.
O’tgan asrning 30-yillarida yangi davr o’zbek tilshunosligi shakllanish jarayonida yevropa tilshunosligidan, xususan, rus tilshunosligidan gapning umumiy [S-P] qurilishi o’zbek tili tizimiga ko’chirilgan va o’sha davr mafkurasiga ko’ra, asta-sekin darslik, qo’llanmalarga ommalashgan edi. Ammo, mustaqillik yillarida o’zbek tilshunos olimasi M. Abuzalova o’zbek tilida sodda gapning eng kichik qurilish qolipi, ya’ni[WPm] (kesim)ni va uning nutqda voqelanishini o’z ilmiy tadqiqotlarida isbotlab berdi va o’zbek tilining milliyligini ochib berdi.
O’zbek tilshunosligida ikkinchi darajali bo’laklar formal va formal- funksional yo’nalishda o’rganilgan. Ikkinchi darajali bo’laklarga aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol kiradi. Formal-funksional yo’nalishda gap bo’laklari gap kengaytiruvchilari va so’z kengaytiruvchilari sifatida o’rganilgan .Gap kengaytiruvchilari - gapning kesimi tarkibidagi kesimlik qo’shimchalariga tobelangan so’zlar. So’z kengaytiruvchilari –gap tarkibidagi mustaqil so’zlik mavqeini saqlagan barcha so’zlarning ma’noviy qobiliyati asosida kengaya olishini va shu qobiliyatni namoyon qilishini ta’minlovchi so’zlar.