Buxoro davlat universiteti «axborot texnologiyalari»

5- mavzu


Axborot tizimlarining hayot sikli modellari. Axborot tizimlarini topshiriqli, kaskadli va spiral modellari. Axborot tizimlarini hayotiy siklidagi asosiy, qo’shimcha va tashkiliy jarayonlari. Funkstional qism tizimlar. Tashkiliy tuzilishldi qurish. Mohiyat aloqalar. Axborot oqimlari. Funkstiyalar va modellar. Yaratish chizmalari.

Reja:

1. 
   ITlarni yaratish jarayoni etaplari
   
2. 
   Hayotiy sikl tushunchasi
   
3. 
   ITlarni yaratishni “sharshara” modeli
   
4. 
   Kaskadli modelning ustun va kamchilik tomonlari
   
5. 
   ITlarni yaratishning spiral modeli
   
6. 
   Spiral modelning kuchli kuchsiz tomonlari
   

Agar tizim korxonani axborot bilan ta’minlasa, demak u axborot(informastion) tizimdir. Axborot tizimini yaratish aksariyat zamonaviy korxonalarda, ularning qanday biznes bilan shug’ullanishidan qat’iy nazar, hal qilinishi zarur bo’lgan muammodir. “Axborot tizimi” atamasi biznes yuritishni engillashtiruvchi yoki “avtomatlashtiruvchi” dasturiy mahsulotlar sinfiga kiradi. Agar tizim biznesni axborot bilan ta’minlash orqali qo’llab-quvvatlasa, “axborot tizimi” deb ataladi. Tegishli dastur, agar u bittadan ortiq(ba’zi hollarda ketma-ket, ba’zan esa parallel) funkstiyani bajarsa, “tizim” deb ataladi. Masalan, ombor xo’jaligini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimlari omborga tovarlar kelib tushishi, xaridorga tovarlar berilishini kuzatib turadi, omborda har bir mahsulotning zaruriy miqdori mavjudligini nazorat qiladi.

Umumiy xolda ITlarni yaratish jarayoni ikki nuktai-nazarga asoslanadi:
-Asosiy ish oqimlari, bajaruvchilar, harakatlar ketma-ketligini aniqlash;
-ITni hayotiy sikli, ya’ni uni yaratishda vaqt mobaynida takrorlanuvchi jarayonlarni aniqlash. Hayotiy sikl modellari deganda ITni ishlab chiqish jarayonidagi ma’lum davr tushuniladi.
Tizimlarni yaratish jarayoni tizimlarning yaratilish davri(system development life sykle) yoki hozirgi terminda hayotiy sikli deyiladi, chunki bu jarayon bilan bog’langan faoliyatlar davomiydir. Tizimlarning yaratilishida yo’l qo’yilgan xato qanchalik kech aniqlansa, shunchalik uni tuzatish qimmatga tushadi, chunki oldin qilingan ishlar ham ko’rib chiqilishi zarur bo’ladi. Ana shuning uchun ham tizimlar yaratilishi jarayonini bosqichlarga bo’lib, tizimlar yaratishda ma’lum metodlar ishlab chiqilgan.
ITlar hozirgi vaqtda biror loyiha sifatida ishlab chiqariladi.
Loyiha – bu sistemaning aniq maksadda chegaralangan vaqtda muddat, natija, tavakkalchilik, xom-ashyo talablariga mos xoldagi harakatidir.
Axborot tizimlarini yaratishning “sharshara” yoki kaskadli modeli klassik hisoblanib, 70-80 yillarda keng tarkalgan edi. Bunda loyiha etaplarga bulinib, bir etap bajarilgandan so’ng keyingi etapga utiladi. Har bir etap tugatilganda u tula xujjatlashtiriladi va loyihachilar bu xujjatlardan keyingi etapda foydalanishadi.
An’anaviy tizimlarni yaratish davri uslubi(«sharshara») yoki hozirgi terminda kaskadli model quyidagi bosqichlardan iborat:
1.Tizimni tasavvur etish.Bu bosqichda hal qilinadigan muammo aniqlanadi va uning texnik jixatdan amalga oshirilishi imkoniyati o’rganiladi. Bunda qo’yiladigan savol: «muammo nimadan iborat va bu muammoni qanday echish mumkin?».
2.Tizim tahlili – Bu bosqichda muammo echilishi uchun axborot tizimi nima qilish kerak?- degan savolga javob izlanadi. Bu bosqichda amaldagi tizim va uning ish jarayoni o’rganiladi. Bu esa tizimning kuchlik tarafini, kamchiligi va yangi imkoniyatlarini namoyish etadi. Tizim tahlilidan chiqadigan natija – tizim talablari ro’yxati va ularning ustunligi.
3.tizim dizaynini yaratish, ya’ni “Axborot zimi muammoni echish uchun qanday ish tutishi kerak” – degan savolga javob beradi. Bu bosqichning natijasi – yangi yoki o’zgartirilgan tizimning batafsil dizayni. Tizim dizaynida
- kiruvchi, chiquvchi ma’lumotlar, tizim interfeysi;
- uskunalar, dasturlar, ma’lumotlar bazasi, telekommunikastiya, xodimlar va prosteduralar;
- ushbu komponentlar orasidagi aloqa va munosabatlar batafsil ko’rsatiladi.
Qo’yiladigan savol: axborot tizimi muammoni echishi uchun kaysi ob’ektlarni yaratish kerak?
4. Tizimni amalda yaratilish bosqichida dasturchilar ishga tushib, tizimni dastur holatiga olib kelishadi. Bu bosqichda, ma’lumotlar bazasi amalda yaratiladi, dastur dasturlash tillarida yoziladi, ma’lumotlar bazasi to’ldiriladi va sinogvdan o’tkaziladi. Bu bosqichning natijasi funkstional dasturdir.
4.Tizimni amalda qo’llash bosqichi. Yaratilgan axborot tizimi ishga tushgandan keyin vaqt o’tgan sari uzgartirishlar kiritilishi muqarrardir. Bu bosqichda oldingi bosqichdagi ko’zga tashlanmagan xatolar to’g’rilanib tizim istalgan darajagna keltiriladi.
“Sharshara” modelida har bir bosqich tugagandan keyin ko’zdan kechiriladi va tekshiriladi. Agar biron-bir xato aniqlansa, keyingi bosqichga mutlaqo o’tmaydi, balki oldingi bosqich ko’rib chiqiladi.
An’anaviy tizimlarni yaratish uslubini quyidagicha tasavvur etish mumkin:

1-rasm. Axborot tizimini yaratishning “sharshara” modeli.