Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

12-MODUL. BANKLARNING KELIB CHIQISHI VA 
BANK TIZIMI 
 
12.1.  Banklarning  paydo  bo`lishiga  sabab  bo`lgan  tarixiy 
shart-sharoitlar.  
12.2.  Banklarning  turlari  va  ular  faoliyatining  o`ziga  xos 
xususiyatlari. Bank tizimi va uning elementlari.  
12.3. O`zbekiston Respublikasining bank tizimi.  
12.4.  Pul  va  kredit  xo`jaliklarining  barqaror  shakllarining 
yuzaga  kelishi.  Markaziy banklarning yuzaga  kelish sabablari va 
shart-sharoitlari. 
 
12.1. Banklarning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan tarixiy shart-
sharoitlar.  
 
Banklar  paydo  bo`lishining  asosi  bo`lib  tovar-pul  munosabat-
larining rivojlanishi xisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bo`lishi   
va  ularning  rivojlanib  borishi      barcha  ijtimoiy-iqtisodiy  to`zumlarda 
banklarning xam bo`lishini takozo kiladi. 
Banklar  o`rta  asrlarda  puldorlar  tomonidan  pulni  qabul  qilish  va 
boshqda  davlat,  shaxar  puliga  almashtirib  berish  asosida  kelib 
chiqqan.  Keyinchalik  puldorlar  o`z  bo`sh  turgan    mablag’laridan  

---

210 
 
foyda    olish  maksadida    ularni    vaktincha    foydalanishga    mablag’ 
zarur bo`lgan korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi 
puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan. 
Bank  so`zi  ital’yancha  “banca”  so`zidan  olingan  bo`lib  “stol”, 
banknota  “pullik  stol”  degan  ma`noni  anglatadi.  Urta  asrlarda 
italiyalik  puldorlar  xamyonlaridagi,  idishlardagi  monetalarni  stol 
ustida kuyib xisob-kitob kilganlar. 
XII  asrlarda  Genuyada  pul  almashtiruvchilarni  “bancherii”  deb 
atashgan.  Agar  puldorlardan  birortasi  ishonchni  oklamasa  va  ishiga 
ma`suliyatsizlik kilsa, u utirgan stol sindirib tashlangan
 va
 uni “Vapso 
rotto”,  ya’ni  bankrot  deb  atashgan.  YA’ni,  bizga  ma`lum  bo`lgan 
“bankrot” so`zi xam “banca” so`zidan olingan. 
Banklar paydo bo`lishining boshlangich nuktasi bo`lib XVI asrda 
Florentsiya  va  Venetsiyada  tashkil  tsilingan  kichik  jirobanklar 
xisoblanadi. 
Bu banklar asosan o`z mijozlari-savdogarlarga xizmat kilgan, ular 
urtasida  nakd  pulsiz  xisob-kitoblarni  olib  borgan.  Bu  banklar  o`z 
mijozlarini  monetalar  tarkibi  buzulishidan  zarar  ko`rishdan  ximoya 
qilishgan. Ular zxisoblarni ma`lum summadagi Kimmatbaxo metallni 
ifodalovchi  maxsus  pul  birligida olib  borishgan o`zlarining  bo`sh  pul 
mablag’lariny  jirobanklar  davlatga  karzga,  shaxarlarga,  chet  el 
savdogarlariga  ssuda  bergan.  Angliya  bank  tizimi  (XVI  asr)  yuzaga 
kelgan  va  rivojlangan  birinchi  davlat  xisoblanadi.  Angliya  bankirlari 
oltin  (oltinni  saqlab  berish)  bilan  shug’ullanuvchilar  (masalan,  biz  
Londonda  bank  ishini  ilk  bor  rivojlantirgan  CHayl’d  nomli  puldorni 
aytish mumkin) va savdogarlardan kelib chiqqan. 
Qadimgi  Gretsiyada  pul  almashtiruvchi  odamlarni  “
trapezida
”  
(grekcha-stol),  Qadimgi  rimda  “
mensarilar” 
(
 
lotincha-stol)  deb 
atashgan. 
Dastlabki banklar valyuta ayirboshlash operatsiyalaridan tashqari, 
odamlarning  pul  boyliklarini  saqlash  va  omonatchilarga  hisob-kitob 
xizmatlari  ko`rsatish  bilan  ham  shug’ullanganlar.  Keyinchalik 
bankerlar  shu  narsani  tushindiki  ,  bankda  harakasiz  yotgan  pullarni 
ma`lum  foiz  evaziga  berib  daromad  olish  mumkin.  SHu  tariqa 
banklarning kredit operatsialari paydo bo`lgan. 
Banklarning  kelib  chikishi  va  rivojlanish  ishlab  chiqarish  bilan 
bog’liq xarajatlar va talablarning oshishi, savdo kapitali aylanishining 
tezlashuvi  bilan  bog’liq  bo`lgan.  Natural  xujalik  munosabatlarining 

---

211 
 
tugashi  savdo-sotik  munosabatlarining  rivojlanishi  pullik  xisob-
kitoblar  olib  borishga,  kreditning  rivojlanishiga  yo`l  ochdi.  Ishlab 
chiqarishni rivojlantirish yollanma mexnatni jalb kilishga olib kelgan. 
YOllanma  mexnat  uchun  xaqning  pul  shaklida  to`lanishi,  doimiy  pul 
aylanishini  yuzaga  keltirdi.  Pul  aylanishini  esa  bank  tomonidan 
boshkarish zarur edi. SHunday kilib, banklar faoliyat ko`rsata boshladi 
va  ular  mablag’larni  yig’ish  va  taqsimlash  orqali  ssuda  kapitali 
xarakatini  boshqara  boshladi.  Ssuda  kapitalistidan  farqli  o`laroq 
bankir tadbirkor sifatida ish olib borgan. 
Agar  sanoat  sohasidagi  puldor  o`z  kapitalini  sanoatga,  savdogar 
o`z  mablag’ini  savdoga  qo`ysa,  bankir  o`z  kapitalini  bank  ishiga 
qo`yadi.  Ssuda  kapitalisti  asosan  o`zining  bo`sh  kapitalini  qarzga 
bersa,  bankirlar  asosan  chetdan  jalb  qilingan  mablag’larga  tayanadi. 
Ssudaga  mablag’  beruvchi  puldorning  daromadi  ssuda  foizi  bo`lsa, 
bankirning daromadi bank foydasi hisoblanadi. Banklar korxona, tash-
kilot, davlat muassasalari, aholi bo`sh pullarini jalb qilish orqa-li katta 
hajmdagi  kapitalni  o`z  qo`llarida  jamlaydilar  va  daromad  keltiruvchi 
kapital  harakatini  boshqarib  boradilar.  Banklarning  yiriklashuvi  va 
ular faoliyatining takomillashuvi ularning maxsus korxonalar – kredit 
muassasalariga aylanishiga olib keladi.  
SHunday  qilib,  bank  faoliyati  xalq  xo`jaligi  mavjud  bo`lgan 
bo`sh  mablag’larni  jalb  qilish  va  ssuda  kapitalini  taqsimlashni  o`z 
ichiga  oladi.  Bank  o`z  faoliyati  davomida  ma`lum  daromadga  ega 
bo`ladi. Bu daromad bank jalb qilgan resurslarga yo`naltirilgan foiz va 
joylashtirgan  resurslar  bo`yicha  oladigan  foiz  o`rtasidagi  farqdan 
iborat bo`ladi. 
Banklar  faoliyati  rivojlanishiga  quyidagi  omillar  ta`sir 
ko`rsatadi: 
•
 
Davlat  va  aholi  tomonidan  banklarga  bo`lgan  ishonchning 
ortishi  ularning  ixtiyoridagi  vaqtincha  bo`sh  pul  mablag’larni  bankka 
jalb qilish imkonini beradi. Keyinchalik ishlab chiqaruvchi koxonalar 
ham  o`z  pul  mablag’larini  depozit  sifatida  banklarga  joylashtira 
boshladi 
•
 
XVI asrda Amerikadan Evropaga juda katta miqdorda oltin 
va  kumushning  kirib  kelishi  Italiya  va  Gollandiya  banklarining 
monopoliyasiga  barham  berdi.  Natijada  Evropada  banklararo  raqobat 
shakllandi. 

---

212 
 
•
 
Banklar  faoliyati  rivojlanib  borishi  bilan  ular  endigna 
qimmatli  qog’ozlar  bzorida  paydo  bo`lgan.  SHu  tariqa  banklarning 
yangi operatsiyalari paydo bo`ldi. 
•
 
Banklar  o`zining  spitsifik  ya`ni  “o`ziga  xos”  xususiyatiga 
ko`ra  milliy  to`lov  tizimining  tayanchiga  aylantirildi.  endi 
iqtisodiyotdagi  barcha  to`lovlar  banklar  orqali  o`tadigan  bo`ldi.  Bu 
banklarning iqtisodiyotdagi mavqeini keskin oshirdi. 
Birinchi Markaziy bank 1650-yilda SHvetsitaning 
Riks banki;
  
1694-yilda Angliya Markaziy banki; 
1800-yilda Fransiya Markaziy bani; 
1893-yilda Italiya Markaziy banki ; 
1913-yilda AQSH federal zaxira tizimi  tashkil etildi.