Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

«Banklarning banki» funktsiyasi. 
Markaziy  bankning  «banklarning  banki»  sifatidagi  funktsiyasi, 
bizning  fikrimizcha,  asosan,  quyidagi  to`rt  yo`nalishda  namoyon 
bo`ladi:  
 
 Barcha tijorat banklari o`z mablag’larining ma`lum qismini 
Markaziy  bankdagi  foizsiz  hisob-raqamlarida  minimal  rezervlar 
sifatida saqlashga majburdirlar. 
Xususan,  Germaniya  Federativ  respublikasida  1984  yildan 
boshlab,  asosan,  barcha  tijorat  banklari  bilan  bir  qatorda  uzoq 
muddatli  qo`yilmalar  bilan  shug’ullanuvchi  kredit  institutlari  va 
qurilish  jamg’arma  kassalari  ham  minimal  rezervlarini  Markaziy 
bankda saqlashga majbur bo`ldilar.
11 
 
Bank  mijozlari  o`zjamg’armalarining  yoki  kreditlarining 
ma`lum  qismini  Markaziy  bank  biletlarida,  ya`ni  naqd  pullarda 
oladilar.  Mijozlarning  bu  talabini  tijorat  banklari  Markaziy  bankdagi 
muddatsiz 
jamg’armalarining 
istalgan 
paytda 
naqd 
pulga 
almashtiriladigan  qismi  hisobidan  qondiradilar.  Markaziy  bank  ana 
shunday  yo`l  bilan  butun  bank  tizimining  to`lovga  qobilligiga  ta`sir 
qiladi.  Ammo,  bundan  har  bir  tijorat  banki  o`zining  naqd  pullarga 
bo`lgan talabini faqatgina ikki muhim vazifani hal qilish imkoniyatiga 
ega  bo`lib  turibdi.  Birinchidan,  minimal  emission  bank  mablag’lari 
hisobidangina  qondira  oladi,  degan  xulosa  kelib  chiqmaydi.  Ayrim 
banklarda  banknotalarning  ortiqcha  zaxirasi  mavjud  bo`ladi  va  ular 
boshqa  banklarga  bu  pullarni  kreditga  berishi  mumkin.  Pul  bozori 
rivojlangan  mamlakatlarda  bu  jarayon  texnik  jihatdan  juda  silliq 
ko`chadi.  SHunisi  xarakterliki,  tijorat  banklaridagi  ortiqcha  naqd 
pullar  miqdori  emission  bank  yaratgan  pullar  miqdoriga  tengdir. 
Demak,  tijorat  banklarining  banknotalarni  kreditga  berish  imkoniyati 
cheklangan.  Bu  esa,  ularning  banknota  emissiyasi  sohasida  Markaziy 
bankka bog’liqligini saqlab qoladi. 
SHunday  qilib,  Markaziy  bank  rezervlar  tizimi  orqali  bank 
tizimining to`lovga qobilligini ta`minlayotgan bo`lsa, ikkinchidan, pul 
bozoridagi  naqd  pullarga  bo`lgan  talabni  boshqarish  orqali  tijorat 
                                                           
1
  Немецкий  Федеральнқй  банк.  Специальное  издания  Немецкого  Федерального  банка, 
№7, 1993 г., стр. 64.
 

---

228 
 
banklarining  pul  va  kredit  ekspansiyasini  nazorat  qilish  imkoniyatiga 
ega bo`layapti. 
2.  Markaziy  bank  barcha  tijorat  banklari  va  boshqa  kredit 
institutlari uchun «so`nggi  kreditor»dir. 
Tijorat  banklari  vaqtinchalik  likvidli  kredit  oladilar.  Bu 
kreditlar,  albatta,  tijorat  veksellari  bilan,  davlatning  qimmatbaho 
qog’ozlari  bilan  yoki  bankning  boshqa  qarz  majburiyatlari  bilan 
ta`minlangan bo`lishi kerak. 
Markaziy  bankning  tijorat  banklarini  qayta  moliyalashtirish 
bo`yicha  amalga  oshiradigan  doimiy  operatsiyalari  tufayli  pul 
bozorining  mq`tadil  faoliyati  ta`minlanadi.  Bu  esa,  o`znavbatida, 
tijorat  banklariga  mijozlarga  qulay  bo`lgan  foiz  stavkalarida  kreditlar 
berish imkoniyatini yuzaga keltiradi. 
Ayni vaqtda, Markaziy bank, tijorat banklariga bergan kreditlari 
uchun  belgilaydigan  foiz  stavkalarini  qzgartirish  yo`li  bilan  kredit 
resurslariga bo`lgan talabni tartibga solish imkoniyatiga ega bo`ladi. 
3.  Markaziy  bankning  ushbu  funktsiyasi  doirasidagi  uchinchi 
yo`nalish,  asosan,  ikki  holatda  namoyon  bo`ladi.  Markaziy  bank 
mamlakat  hududida  amalga  oshiriladigan  hisob-kitoblar  shakllarini, 
ularni qo`llash tartibini va muddatini belgilab beradi. Xususan, Nemis 
Federal  banki  to`g’risidagi  qonunda  Bundesbankning  «hisob-kitoblar 
tizimining  banklar  tomonidan  mamlakatda  va  xorij  bilan  bo`lgan 
aloqalarda  ijro  etilishi  to`g’risida  g’amxo`rlik  qilishi»  belgilab 
qo`yilgan.
 
 
Haddan  ziyod  katta  miqdordagi  zaxiralarni  tijorat  banklari 
tomonidan saqlab turilishi xazina va tijorat veksellari kabi pul bozori 
vositalariga  bo`lgan  talabni  qisqarishiga  olib  keladi.  SHu  bilan  birga, 
tqlovning kechikishi yuqori inflyatsiya sharoitida kelib tushadigan pul 
mablag’lari  real  qiymatining  pasayishiga,  davlat  va  korxonalar 
tomonidan  kreditga  bo`lgan  talabning  kuchayishiga  olib  keladi. 
Bunday  sharoitda  restriktsiyaviy  pul-kredit  siyosatining  amalga 
oshirilishi,  shubhasiz,  mablag’lar  etishmovchiligi  natijasida  ijro 
etilmagan  to`lov  topshiriqnomalarining  to`planib  qolishiga  va 
korxonalarning  o`zaro  qarzdorlik  summalarining  sezilarli  darajada 
o`sishiga olib keladi. 
4.  Mamlakat  bank  tizimining  mo``tadil  faoliyat  ko`rsatishida 
Markaziy  bankning  qanday  usullar  yordamida  va  qay  darajada  tijorat 
banklari faoliyatini nazorat qilishi muhim ahamiyatga ega. 

---

229 
 
Hozirgi  kunga  kelib  banklar  faoliyatini  nazorat  qilish 
rivojlangan  xorijiy  davlatlarda  markaziy  banklarning  muhim 
faoliyatiga  aylandi.  Faqat  Buyuk  Britaniya  Markaziy  bankigina 
nisbatan  kech,  ya`ni  1979  yilda  rasman,  qonuniy  asosda  banklar 
faoliyatini nazorat qilish huquqiga ega bo`ldi. 
Bundesbankning  bu  sohadagi  o`ziga  xos  xususiyati  shundan 
iboratki,  u  bevosita  banklar  faoliyatini  nazorat  qilish  bilan 
shug’ullanmaydi.  Balki nazoratni Federal nazorat  mahkamasi amalga 
oshiradi.  Ammo  Bundesbank  nazorat  mahkamasiga  yaqindan 
ko`maklashadi.  Xususan,  ushbu  mahkamaning  joylarda  bo`linmalari 
mavjud emas va u to`liq Federal bankning joylardagi muassasalaridan 
foydalanadi.  Bundan  tashqari,  qarorlar  qabul  qilishda  nazorat 
mahkamasi bir qator masalalar bo`yicha Markaziy bankning roziligini 
olishi kerak. Masalan, banklarning o`zkapitali va to`lovga layoqatliligi 
xususida qaror qabul qilinishi uchun albatta, Bundesbankning roziligi 
bo`lishi shart. 
Markaziy  bankning  banklar  faoliyatini  nazorat  qilishining  eng 
asosiy  sababi  mamlakatda  bank  tizimiga  bo`lgan  yuksak  ishonchni 
ta`minlash. Bu ishonch tijorat banklarining o`zmijozlari - huquqiy va 
jismoniy shaxslar oldidagi majburiyatlarini to`liq va o`z vaqtida bajara 
olishi orqali ta`minlanadi. 
SHuning  bilan  birga  xozirgi  kunda  iqtisodiyotni  tartibga 
solishni yangi mexanizmlari ishlab chiqilmoqda
1
.
  
Markaziy  bank,  davlat  banki  sifatida,  Davlat  byudjetining 
kassali bajarilishini amalga oshiradi, davlat organlarining naqd pulsiz 
operatsiyalarini  ma`lum qismini amalga oshiradi, xukumatning tashqi 
qarzlarini  to`lashga  xizmat  qiladi,  byudjet  defitsitining  ma`lum 
qismini  qoplashga  va  boshqa  davlat  muassasalarining  xarajatlarini 
moliyalashtirish maqsadlariga qisqa muddatli kreditlar beradi. Hamda 
xukumatga  pul-kredit  va  valyuta  masalalari  bo`yicha  maslahatlar 
beradi. 
Masalan,  Bundesbank  davlat  banki  sifatida  Federatsiyaga, 
ma`muriy-hududiy  bo`linmalarga  hamda  Federatsiyaning  parabyudjet 
fondlariga  kreditlar  berish  huquqiga  ega.  Bu  kreditlar  hajmi 
cheklangan bo`lib, qisqa muddatli xarakterga egadir. 
                                                           
1
 Faure A.P.Central banking & Monetary Policy; An Introduction./Essence of central banking 
.2013.
 

---

230 
 
Davlat  banki  sifatida  Bundesbank,  xukumat  nomidan  uning 
obligatsiyalarini,  moliyaviy  veksellarini  sotadi  va  ularni  sotish  uchun 
e`lon  qiladi.  U  federal  zayomlar  kursini  barqaror  darajada  saqlanishi 
uchun javobgar hisoblanadi. 
Markaziy  bank  davlatning  asosiy  bankiri  va  xukumatning 
moliyaviy maslahatchisi bo`lib hisoblanadi. Bu borada: 
−
 
xukumat  miqyosidagi  tashkilotlarning  hisob  raqamlarini 
yuritadi; 
−
 
davlat  zayomlarini  chiqarish,  saqlash  va  ular  bilan  tegishli 
operatsiyalarni amalga oshiradi; 
−
 
xukumatga kredit beradi; 
−
 
davlatning  oltin-valyuta  va  qimmatbaho  toshlardan  iborat 
rezervini o`zida saqlaydi va boshqaradi; 
−
 
mamlakat miqyosida valyuta kursini o`rnatadi, foiz siyosatini 
yurgizadi  va  davlatning  boshqa  davlatlar  oldidagi  majburiyatlariga 
javob beradi. Ular bilan korrespondentlik munosabatlarini o`rnatadi va 
olib boradi. 
Markaziy  bankning  davlat  banki  sifatidagi  funktsiyasining 
muhim  kqrinishlaridan  biri  xukumatning  tashqi  qarzlarini  tqlash 
jarayonida namoyon bo`ladi.