Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

 
 
 

---

276 
 
17-MODUL. TIJORAT BANKLARINING AKTIV VA 
PASSIV OPERATSIYALARI 
 
17.1.  Tijorat  banklarining  aktiv  operatsiyalari  va  ularni 
amalga oshirish asoslari.  
17.2.  Tijorat  banklarining  passiv  operatsiyalari.  Tijorat 
banklari passivlarining barqarorligi.  
17.3. Tijorat banklarining kredit operatsiyalari.  
17.4. 
Banklarning 
qimmatli 
qog’ozlar  bilan  amalga 
oshiriladigan investitsion operatsiyalari. 
17.5.Tijorat 
banklarining 
komission 
vositachilik 
operatsiyalari.  
17.6.  Tijorat  banklarining  qimmatli  qog’ozlar  bilan  amalga 
oshiriladigan 
emission 
operatsiyalari. 
Banklarning 
ssuda 
kapitallari bozoridan resurslar jalb etishi.  
 
17.1. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari va ularni amalga 
oshirish asoslari.  
 
Banklar o`rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabo`l qilish va 
boshqa davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. 
Keyinchalik  puldorlar  o`z  bo`sh  turgan    mablag’laridan    foyda    olish 
maksadida    ularni    vaktincha    foydalanishga    mablag’  zarur  bo`lgan 
korxonalarga ssudalar berishgan.  
Mobilizatsiyalashgan 
pul 
mablag’lari  banklar  mijozlarini 
kreditlash  uchun  va  tadbirkorlik  faoliyatini  amalga  oshirishni 
qo`llabquvvatlash uchun foydalanadi. Daromad olish maqsadida bank 
resurslarini 
joylashtirish 
bilan 
bog’liq  bo`lgan  operatsiyalar 
banklarning aktiv operatsiyalari deyiladi.  
Veksel  operatsiyalari  veksellarni  qayd  yoki  hisobga  olish 
bo`yicha  operatsiyalar  va  veksellar  bo`yicha  ssudalar  berish 
operatsiyalariga bo`linadi. 
Markaziy bankning xududiy boshqarmalarida berilgan veksellarni 
qayta hisobdan o`tkazishi mumkin. Vekselni hisobga olib bank uning 
vaqtinchalik egasi bo`ladi va vekselni emitent qilgan yoki uni hisobga 
olish uchun taqdim qilgan shaxsga ma`lum miqdorda pul to`laydi. Bu 
operatsiya  uchun  bank  mijozdan  qayd  etish  foizi  yoki  diskont  deb 

---

277 
 
ataluvchi  ma`lum  foiz  undiradi.  Diskont  –  bu  vekselda  ko`rsatilgan 
summa bilan veksel egasiga to`lanadigan summa o`rtasidagi farqdir. 
Bozor iqtisodiyoti va jaxon xo`jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi 
xam  rivojlana  bordi.  Xozirgi  sharoitda  banklar  tobora  ko`proq  fakat 
sof bank operatsiyalarini bajaradigan emas. 
Tijorat banklari quyidagi aktiv operatsiyalarni bajaradi: 
 aktiv ssuda operatsiyalari; 
 bank xizmatlari va vostitachilik operatsiyalari; 
 bankning  o`z  mablag’lari  xisobidan  amalga  oshiradigan 
operatsiyalar va boshkalar. 
SHu  bilan  birga  banklar  moliyaviy  xizmatlar  ko`rsatadigan 
moliyaviy  muassasalarga  aylanmokda,  bu  bank  balansida  aks 
ettirilmaydi,  lekin  juda  katta  daromad  keltiradi.  Masalan:  banklar 
valyuta  operatsiyalarini  bajarganda  sarroflar  brokerlar  sifatida 
maydonga chiqadilar va katta miqdorda vositachilik xaqi oladilar. 
Tijorat  banklarning  samarali  faoliyatini  ta`minlash  maqsadida 
bank  nazorati      va  monitorngini  amalga  oshirish,  tijorat  banklari 
faoliyatini boshqarish usullarini takomillashtirish va xalkaro talablarga 
moslash,  yangi  schetlar  tizimiga  o`tish,  chet  el  banklarining 
shu`balarini    ochish,    to`lov  tizimini  takomillashtirish,    tijorat 
banklarning 
qimmatbaxo 
qog’ozlar 
bilan 
operatsiyalarini 
rivojlantirish,  pul  va  valyuta  bozorida  banklarning  aktiv  faoliyatini 
ta`minlash  kabi  dolzarb  masalalar  hozirgi  kunda  mustakil  bank 
tizimining rivojlanishi tufayli o`z echimini topmokda. 
Xalk xo`jaligidagi vaktincha bo`sh turgan mablag’larni yig’ish
 va 
ularni  kapitalga  aylantirish    banklarning  ilk  funktsyalaridan  biri 
xisoblanadi.  Bu  funktsiyaning  amalga  oshirilishi  natijasida  bir 
tomondan,  xukukiy  va  jismoniy  shaxslar  jalb  kilingan  mablag’lari 
buyicha  ma`lum  mikdorda  daromadga  ega  bo`ladilar,  ikkinchi 
tomonidan  bu  mablag’lar  banklarning  kreditlash  kudratini  tashkil 
kiladi  va  bu  resurslarga  asoslangan 
xolda.
  banklar  ssuda 
operatsiyalarini  olib  boradi.  Vaktincha  bo`sh  mablag’lar  banklar 
ishtirokisiz  bir  korxona  (tarmok)  tomonidan  ikkinchi  korxona 
(tarmok)ga 
vaktincha 
foydalanishga 
beriladigan 
bo`lsa, 
bu 
munosabatlarni  tashkil  qilishda  ma`lum  kiyinchiliklar  yuzaga  kelishi 
mumkin: 

---

278 
 
birinchidan,
  kreditga  so`ralayotgan  summa  bilan  kreditga 
berilishi  mumkin  bo`lgan  summa  o`rtasida  nomutannosiblik  bo`lishi 
mumkin; 
ikkinchidan,
 ortikcha bo`sh mablag’ga ega bo`lgan korxonaning 
mablag’larni  vaktincha  foydalanishga  beradigan  muddati  mablag’ 
zarur bo`lgan korxonani koniqgirmasligi mumkin; 
uchinchidan,
 banklar ishtirokisiz  korxonalarni  to`g’ridan to`g’ri 
kreditlashda  karz  beruvchi  qarz  oluvchi  korxonaning  moliyaviy 
axvolini  to`lik  o`rgana  olmasligi  mumkin.Karz  oluvchining  to`lovga 
layokatsiz  bo`lishi  kreditor  korxonaning  xam  moliyaviy  axvolining 
yomonlashuviga va boshka salbiy xollarga olib kelishi mumkin. 
Xalq  xo`jaligidagi  barcha  bo`sh  mablag’larning  bank  tomonidan 
yigilishi  natijasida  vujudga  keladigan  kredit  resurslar  hisobidan  karz 
oluvchi  korxonaga  zarur  bo`lgan  summada,  zarur  bo`lgan  muddatda 
kredit 
berishga 
imkoniyat 
yaratadi. 
Undan 
tashqari 
bank 
korxonalarning  to`lovga  layokatliligini  xar  tomonlama  tahlil 
qilishi
,
ularning moliyavy ahvolini  baxolab bera olishi mumkin. 
Iqtisodiy  rivojlanishining  o`sishi  bank  kreditining  tsullanilish 
kulamini kengaytirib boradi. Kredit fakatgina xar kunlik faoliyat bilan 
boglik  ishlab  chikarish  va  muomala  jarayonining  kika  muddatli 
extiyojlari  uchun  emas,  balki  o`zok  muddatga  kapitalga  bo`lgan 
extiyojni  koplashga  yo`naltiriladi.  60-yillardan  boshlab  banklar  yirik 
mijozlarga  xizmat  ko`rsatishga  ixtisoslasha  bordi.  Bu  maksadni 
amalga  oshirish  uchun  banklar  mablag’larni  jalb  vuglish  mikyosini, 
iste`mol uchun kreditlar berish ko`lamini kengaytirdi. 
To`lovlarda  vositachilik  funktsiyasida  banklar  o`z  mijozlarining 
topshirigiga  asosan  to`lov  jarayonlarini  amalga  oshiradi,  xisob 
varaklariga  mablag’larni  qabo`l  kiladi,  pul  tushumlarining  xisobini 
olib boradi, mijozlarga pul mablag’larini beradi. 
Xisobkitoblarning    bank      orkali    olib    borilishi      muomala 
xarajatlarining  kamayishiga  olib  keladi.  Mijoz  mamlakat  ichida  va 
boshqa
 
mamlakat  bilan  qiyinchiliksiz  o`z  mablag’larini  bank  orkali 
o`z  xisob  varaqasidan  boshqa  korxona  xisob  varakasiga  yoki  boshqa 
mamlakat bankiga o`tkazishi mumkin. 
Muomalaga kredit vositalarini chiqarish. Bank kreditining manbai 
fakat  vaktincha  bo`sh  mablag’lar  va  kapital  bo`lib  kolmasdan,  kredit 
asosida  chekdepozit  emissiyasi  xam  amalga  oshiriladi.  Bank 

---

279 
 
tomonidan  beriladigan  kredit  mikdori  mavjud  jamg’armalardan  ko`p 
bo`lsa, bank chekdepozit emissiyasini amalga oshirishi mumkin. 
Undan  tashkari,  kredit  yordamida  muomalaga  naqd  pullar 
banknotalar chikariladi. 
Bank  kredit  pullar  chikarish  depozitlar  yaratish  yo`li  bilan 
to`laqonli pullar o`rnini bosuvchi kredit vositalarini vujudga keltiradi. 
Banklar o`rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabo`l qilish va 
boshqa davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. 
Keyinchalik  puldorlar  o`z  bo`sh  turgan    mablag’laridan    foyda    olish 
maqsadida  ularni  vaqtincha  foydalanishga  mablag’  zarur  bo`lgan 
korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi puldorlarning 
bankirlarga aylanishiga olib kelgan. 
Oxirgi  yillarda  Respublikaning  ko`pgina  tijorat  banklari  yuqori 
foyda  olish  maqsadida,  davlatning  xazina
 
majburiyatlarini  ko`p 
miqdorda  sotib  olishdi.  CHunki  qimmatli  qog’ozlarning  bu  turi 
bankka kafolatlangan daromad keltiradi. Hozirgi kunda tijorat banklari 
tomonidan  berilayotgan  kreditlarning  ta`minoti  sifatida  ko`chmas 
mulk, boshqa bank yoki sug’o`rta tashkilotining sug’urta kafolati ham 
qabo`l  qilinishi  mumkin.  Tijorat  banklarining  aktiv  operatsiyalari 
ichida kreditlash jarayoni asosiy o`rinni egallaydi.  
Tijorat  banklari  aktiv  operatsiyalarining  yana  bir  turi  fond 
operatsiyalaridir. 
Turli  qimmatli  qog’ozlar  uning  ob`ekti  bo`lib  xizmat  qiladi. 
Banklarning  qimmatli  qog’ozlar  bo`yicha  operatsiyalarining  2  turi 
ko`proq  qo`llaniladi.  Bo`lar  qimmatli  qog’ozlarni  kreditning 
ta`minlanganligi  uchun  qabo`l  qilish  yo`li  bilan  ssudalar  berish  va 
ularni  bank  tomonidan