Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

5.1-rasm
Bu yyerda: l - haqiqiy uzunlik “metr” larda; l₁- bu uzunlikning sxemadagi ko’rinishi “mm” larda.
Kirivoship-polzunli mexanizmning siljitilgan holatlarini quyidagicha quriladi. 5.1-rasmda mexanizmning 8 ta siljitilgan holatlari ko’rsatilgan. Birinchi galda bu mexanizmning birinchi pozitsiyadagi holati ko’rsatiladi.
Bu istalgan holat bo’lishi mumkin, misol uchun, kirivoshipning gorizontal holati. Bundan keyin kirivoship B nuqtaning traektoriyasi (aylana) va polzun C nuqtasi (to’g’ri chiziq) chiziladi. B nuqta traektoriyasidagi aylana uch teng bo’lakka bo’linib, krivoshipning 8 ta teng joylashtirilgan holatlari aniqlanadi. So’ng, har bir B nuqtadan shatun uzunligiga teng radiusda polzun C nuqtasining traektoriyasi to’g’ri chiziqqa kertik (zacheska) o’tkaziladi. Krivoship B nuqtasiga mos ravishda polzunning holatlari aniqlanadi. Shatunning har bir holatida S nuqtalarni lekalo egri chizig’i bilan birlashtirib, uning traektoriyasini hosil qilamiz.
Krivoship – koromisloli mexanizmlarni siljitilgan holatlarini qurish oldingiga o’xshash bo’lib, bunda krivoship nuqtalaridan shatun uzunligiga teng radiusda koromislo nuqtasining traektoriyasidagi aylanaga kertik (zacheska) o’tkazish bilan aniqlanadi. (5.2-rasm)

5.2.- rasm
Krivoship- kulisali mexanizmlarni siljitilgan holatlarini qurish oson, krivoship, tosh va kulisa nuqtalari ustma –ust tushadi. (5.3-rasm). Krivoship uzunligi va krivoship kulisaning aylanish o’qlari orasidagi masofaga qarab, kulisa aylanma yoki tebranma harakat qilishi mumkin.

5.3.- rasm
Zveno va unga tegishli nuqtaning tezligini aniqlash. Oldin sterjenli mexanizm tezlik va klassifikasiyalarini ko’rib chiqamiz. Tezlik to’g’risida gapirilgan fikrlar tezlanishga ham taalluqlidir. Tezlik – burchak va chiziqli turlarga bo’linadi.
Zvenolar burchak tezlikka ega bo’ladi, shatun ham, har bir vaqt oralig’ida qandaydir nuqta atrofida aylanyapti deb faraz qilish mumkin. (absolyut harakatdagi oniy aylanishlar markazi yoki nisbiydagi sharnir zveno). Polzun bundan mustasnodir, u ilgarilanma harakatlanadi. Odatda burchak tezlik grek harfi w (omega) bilan belgilanadi va ular rad/s larda o’lchanadi. Burchak tezlik ikki yo’nalish bo’yicha harakatlanadi: soat strelkasi yo’nalishi bo’yicha va soat strelkasiga qarama-qarshi. Chiziqli tezlikka zveno nuqtalari va ilgarilanma harakat qiluvchi polzun kiradi. Chiziqli tezlik vektor kattalikdir va u lotin harfi V bilan belgilanadi. Chiziqli tezliklarni absolyut, nisbiy va relyativka turlarga ajratamiz.
Absolyut tezlik- bu qo’zg’almas stoykaga nisbatan tezlik. Tezlik bu nuqtaning indeksiga qarab belgilanadi, misol V_b yoki V_s .
Nisbiy tezlik –zvenodagi bir nuqtaning ikkinchi nuqtasiga nisbatan tezligi. Asosan shatundagi nuqtalarning nisbiy tezliklarini ko’rib chiqamiz, misol, V_CB C nuqtaning Bnuqtaga nisbatan tezligi.
Relyativ tezlik –bu bir zvenodagi nuqtani mos ravishda tushuvchi boshqa zvenodagi nuqtaga nisbatan tezligi. Bu tezlikni kulisali mexanizmlarda ko’rib chiqamiz. B nuqta 1- krivoship va 2- toshda sharnir holatda tosh kirivoship bilan bog’langandir. Shu vaqt oralig’ida bu nuqta 3-kulisadagi nuqta bilan ustma-ust tushadi.V_B3B1 yoki (V_B3B2) relyativ tezlik - bu kulisadagi B₃ tezlikning kirivoshipdagi B₁nuqtaga nisbatan tezlik (yoki B₂ toshdagi nuqtaga). Tosh va kulisaning bir-biriga nisbatan ilgarilanma harakatini hisobga olgan holda, relyativ tezlik bu kulisani toshga nisbatan tezligi.

Tezliklarni aniqlashda grafoanalitik va analitik metodlar mavjud. Grafoanalitik metodlardan eng ko’p tarqalgani tezlik rejasi va kinematik diagrammalar usuli. Analitik metodlar va kinematik diagrammalar keyinroq ko’rib chiqiladi. Bu yyerda tezliklarni aniqlashni tezliklar rejasi yordamida ko’rib chiqamiz.

Tezliklar rejasi –bu absolyut nisbiy va relyativ tezlik vektorlarda aniq masshtablarda qurilgan ko’pburchak. Buning yordamida mexanizmda oniy chiziqli va burchakli tezliklar berilgan holatlar uchun aniqlanadi (xuddi shunday uzatishlar nisbatan ham topiladi, bu to’g’rida keyinroq gaplashamiz). Bu ko’pburchakda absolyut tezlik vektor tezlik rejasining qutbidan tashqariga qarab yo’nalgan bo’ladi, nisbiy tezlik vektorlari esa absolyut tezlik vektorlarining oxirlarini birlashtiruvchi vektorlardir.
Bu masalaning yechimini krivoship-polzunli mexanizmning tezliklar rejasi misolida ko’rib chiqamiz. Masalaning berilgan qiymati mexanizmning geometrik parametrlari hisoblanadi, u μ kinematik sxemasi qurilgan (5.4-rasm) va uning kirish kinematik parametri -w₁ qo’zg’almas burchak tezlikka egadir.