Buxoro davlat tibbiyot instituti i-bosqich 123-gurux talabasi akmalov Nozimxojining biologiya fanidan tayyorlagan taqdimoti

Ёғ безлари. Ёғ безлари фақат сут эмизувчилар терисида ҳосил бўлади ва улар фақат сут эмизувчиларга хосдир. ЁF безлари ҳосиласи соч ва терини мойлаб, ташқи муҳит таъсиридан сақлайди. Ажралган ёғ, сочлар ва тер юзасини ёғлаб, уларнинг эластик, юмшоқ қилиб, нам бўлиб қолишдан сақлайди Тери эволюциясининг асосий йўналиши: тери қаватларининг мукаммаллашуви, ундаги айрим без таиачалари, юнгнинг ҳосил бўлишидан иборатдир. Бу ҳосилалар ташқи муҳитнинг механик таъсири, кўриб қолиш кабилардан сақлайди. Шундай қилиб, қопловчи тўқима эваяюцияси умуртқали ҳайвонларда қуйидаги йўналишда амалга ошган: 1. Терининг дерма ва гиподерма қаватларини пайдо бўлиши. 2. Эпидермис қаватини бир қаватликдан кўп қаватликка айланиши. 3. Тери ҳосилаларини вужудга келиши. Одамларда тери ва унинг ҳосилалари иккита эмбрионал варағидан – эктодерма ва эндодермадан тараққий этади: эктодермадан терининг ташқи қавати – эпидермис, тери ҳосилалари(соч,тирноқ, тер,ёғ,сут) ҳосил бўлса, 447 мезодермадан хусусий тери-дерма ҳамда тери ости қатлами-гиподерма вужудга келади. Одам эмбриогенезининг биринчи ҳафталаридан бошлаб эпидермис шакллана бошлайди. Эмбрион ҳаётинииг учинчи ойларига келиб эпидермис кўп қаватликга айланади. Эмбрионал тараққиётнинг биринчи ойларидан бошлаб дерма ва гиподерма ривожлана бошлайди. Ҳомиланинг уч ойлик давридан бошлаб терида соч, тирноқ ва тер безларининг кўртаги пайдо бўла бошлайди. Сут эмизувчилар ва одамнинг тери қоплами онтогенези, уларнинг эволюцияси архаллаксис типда борганлигидан далолат беради. Ҳақиқатдан, судралиб юрувчилар эмбриогенези учун характерли бўлган шохсимон тангачалар ва бошқа белгилар, буларда рекапутуляцияланмайди. Тери қоплами онтогенезини бузилиши айрим атавестик парокларни ривожланишига сабабчи бўлади: гипертрихоз(соч қопламини кўпайиши); полителия(сут сўрғичларини ошиши); полимастия(сут безлари сонини ошиши) Бу ҳолатларни ҳаммаси, одамнинг сут эмизувчилар билан эволюцион боғлиқлигидан далолат беради. Вақтидан эрта тўғилган чақалоқларда кўзати ладиган аломатлардан бири, унинг терисида юнг қоплами нисбатан кўп бўлишидир. Одатда чақалоқ тўғилгандан сўнг, озгина вақт ўтмасдан ортиқча сочлар тукилиб кетади, уларнин фоллокулалари эса редукцияга ўчрайди. Қoпловчи тўқиманинг ривижланиш аномалиялари бошқа аъзоларга нисбатан кўпроқ кўзатилади. Тери ва унииг ҳосилаларини ривожланиш аномалиялар алоҳида ёки бошқа аъзо аномалиялари билан биргаликда учраши мумкин. Тери эномалияларининг қуйидаги турлари тафовут этилади: 1. Соч аномалиялари (атрихоз. гипертрихоз ва х. к. ) 2. Тери пигментациясининг бузилиши (альбинизм, меланизм ва х.к. ). 3. Тери мугузланишининг бузил тип (ихтиоз, туғма панионихия ва х.к. ). 4. Тери ўсимликлари (туғма хол-сугал, гемангиома, папиллома ва х.к). Атрихоз (алопеция) - бош соҳасида батамом соч ўсмаслиги. Гипертрихоз - танани, жумладан бошни. юзни қалин жун билан қопланишиАльбинизм - терининг бутун сатҳида ёки айрим жойларида, сонда, кўз қорачиғида мелинин пигментининг бўлмаслик касаллиги. Чегараланган альбинизм витилого («пес») касаллик тананинг пешона, оғиз атрофида, бўйин, қўл бармоқларида кўпроқ, кузатилади. Меланизм - теринниг айрим жойларида (юзда, кафтда, тизза бўғимида) пигментациянинг кучайиши. Ихтиоз - терини мугузли эпителий қаватини қалинлашуви, терини турли хил тангачалар билан қопланиши. Бу касалликнинг бир неча турлари 449 маълум. Туғма пахионихия тирноқ пластинкаларининг хаддан ташқари қалинлашуви, дағаллашуви. тирноқда бўйлама чизиқларни пайдо бўлиши. Тери ўсмалари - Невус (хол) - терининг айрим жойларида қорамтир доғлар пайдо бўлиши. Гемангиома - қон юмирлардан иборат теридан анча кўтарилиб турувчи ранглик доғлар пайдо бўлиши.

• Ёғ безлари. Ёғ безлари фақат сут эмизувчилар терисида ҳосил бўлади ва улар фақат сут эмизувчиларга хосдир. ЁF безлари ҳосиласи соч ва терини мойлаб, ташқи муҳит таъсиридан сақлайди. Ажралган ёғ, сочлар ва тер юзасини ёғлаб, уларнинг эластик, юмшоқ қилиб, нам бўлиб қолишдан сақлайди Тери эволюциясининг асосий йўналиши: тери қаватларининг мукаммаллашуви, ундаги айрим без таиачалари, юнгнинг ҳосил бўлишидан иборатдир. Бу ҳосилалар ташқи муҳитнинг механик таъсири, кўриб қолиш кабилардан сақлайди. Шундай қилиб, қопловчи тўқима эваяюцияси умуртқали ҳайвонларда қуйидаги йўналишда амалга ошган: 1. Терининг дерма ва гиподерма қаватларини пайдо бўлиши. 2. Эпидермис қаватини бир қаватликдан кўп қаватликка айланиши. 3. Тери ҳосилаларини вужудга келиши. Одамларда тери ва унинг ҳосилалари иккита эмбрионал варағидан – эктодерма ва эндодермадан тараққий этади: эктодермадан терининг ташқи қавати – эпидермис, тери ҳосилалари(соч,тирноқ, тер,ёғ,сут) ҳосил бўлса, 447 мезодермадан хусусий тери-дерма ҳамда тери ости қатлами-гиподерма вужудга келади. Одам эмбриогенезининг биринчи ҳафталаридан бошлаб эпидермис шакллана бошлайди. Эмбрион ҳаётинииг учинчи ойларига келиб эпидермис кўп қаватликга айланади. Эмбрионал тараққиётнинг биринчи ойларидан бошлаб дерма ва гиподерма ривожлана бошлайди. Ҳомиланинг уч ойлик давридан бошлаб терида соч, тирноқ ва тер безларининг кўртаги пайдо бўла бошлайди. Сут эмизувчилар ва одамнинг тери қоплами онтогенези, уларнинг эволюцияси архаллаксис типда борганлигидан далолат беради. Ҳақиқатдан, судралиб юрувчилар эмбриогенези учун характерли бўлган шохсимон тангачалар ва бошқа белгилар, буларда рекапутуляцияланмайди. Тери қоплами онтогенезини бузилиши айрим атавестик парокларни ривожланишига сабабчи бўлади: гипертрихоз(соч қопламини кўпайиши); полителия(сут сўрғичларини ошиши); полимастия(сут безлари сонини ошиши) Бу ҳолатларни ҳаммаси, одамнинг сут эмизувчилар билан эволюцион боғлиқлигидан далолат беради. Вақтидан эрта тўғилган чақалоқларда кўзати ладиган аломатлардан бири, унинг терисида юнг қоплами нисбатан кўп бўлишидир. Одатда чақалоқ тўғилгандан сўнг, озгина вақт ўтмасдан ортиқча сочлар тукилиб кетади, уларнин фоллокулалари эса редукцияга ўчрайди. Қoпловчи тўқиманинг ривижланиш аномалиялари бошқа аъзоларга нисбатан кўпроқ кўзатилади. Тери ва унииг ҳосилаларини ривожланиш аномалиялар алоҳида ёки бошқа аъзо аномалиялари билан биргаликда учраши мумкин. Тери эномалияларининг қуйидаги турлари тафовут этилади: 1. Соч аномалиялари (атрихоз. гипертрихоз ва х. к. ) 2. Тери пигментациясининг бузилиши (альбинизм, меланизм ва х.к. ). 3. Тери мугузланишининг бузил тип (ихтиоз, туғма панионихия ва х.к. ). 4. Тери ўсимликлари (туғма хол-сугал, гемангиома, папиллома ва х.к). Атрихоз (алопеция) - бош соҳасида батамом соч ўсмаслиги. Гипертрихоз - танани, жумладан бошни. юзни қалин жун билан қопланишиАльбинизм - терининг бутун сатҳида ёки айрим жойларида, сонда, кўз қорачиғида мелинин пигментининг бўлмаслик касаллиги. Чегараланган альбинизм витилого («пес») касаллик тананинг пешона, оғиз атрофида, бўйин, қўл бармоқларида кўпроқ, кузатилади. Меланизм - теринниг айрим жойларида (юзда, кафтда, тизза бўғимида) пигментациянинг кучайиши. Ихтиоз - терини мугузли эпителий қаватини қалинлашуви, терини турли хил тангачалар билан қопланиши. Бу касалликнинг бир неча турлари 449 маълум. Туғма пахионихия тирноқ пластинкаларининг хаддан ташқари қалинлашуви, дағаллашуви. тирноқда бўйлама чизиқларни пайдо бўлиши. Тери ўсмалари - Невус (хол) - терининг айрим жойларида қорамтир доғлар пайдо бўлиши. Гемангиома - қон юмирлардан иборат теридан анча кўтарилиб турувчи ранглик доғлар пайдо бўлиши.

ТАЯНЧ-ҲАРАКАТ СИСТЕМАСИ Ҳайвонлар прогрессив эволюцияси асосида, ҳаракат функцияларини филоге нези ётади. Тирик табиатнинг тарихий тараққиёти умуртқали ҳайвон лар скелет тузилишида яққол кўринади. Организмлар қариндошлиги қанча яқин бўлса, уларнинг анатомик тузнлиши кўп жиҳатдан ўхшаш бўлади. Ташқи скелетга эга бўлмаган, сувли муҳитда яшайдиган умуртқали ҳайвонлар ҳаракати асосан танасини эгри бугри қисқартириши ҳисобига амалга ошган бўлса,қурукликда яшашага ўтиши эса, ҳаракатланиши бошқа шаклларига ўтишини тақоза қилар эди. Шунинг учун уларда қуруқликда ҳаракатланишига ёрдам берадиган мосланишлардан бири, танани ҳаракатини таъминлай олдаиган тана ўсимталаридан бири, оёқларини пайдо ўлишидир. Шу билан бирга уларни ҳаракатини таъминлашда муҳим роль ўйнайдиган мушак тўқимасини ривожланишидир. Шунинг учун скелет системасини эволюциясини алоҳида ва мускул системасини эволюциясини алоҳида кўриб чиқамиз. 5.2.1. СКЕЛЕТ Хордалиларда скелет системаси тузилиши ва функцияси бўйича улар ўқ скелети, қўл ва оёқлар скелети, бош скелетларига ўлинади. 5.2.1.1. Ўқ скелет Бош скелетсизлар - умуртқалиларнинг типик вакилидир. Шу муносабат билан уларни ўрганиш умуртқали ҳайвонларнинг келиб чиқишини тушуниш учун катта аҳамиятга эга. Бош скелетсизлар кенжа типинингсодда вакили ланцетникдир. Ланцетник ордалилар типининг ҳамма ҳайвонларга хос асосий белгиларини ўзида мужассам қилган. Шу боисдан ланцетникнинг хордали ҳайвонларнинг «тирик схемаси» деб аталиши бежиз эмас. Ланцетникнинг ўқ скелети - хордаси бутун умр бўйи сақланиб колади. Хорда зич элатик тоғай, бир-бирига нисбатан зич ёпишиб кетган ва ташқи томондан умумий эластик ва толасимон қобиқлардан иборат, кучли вакуоллашган ҳужайралардан тузилган. Хорда ҳамма хордалиларнинг онтогенезида шаклланади ва юқори даражада ривожланган ҳайвонларда фақат таянч вазифасини бажармасдан, эмбрионал индукцияни амалга оширадиг аъзо сифатида, морфогенетик функцияни бажаради. Бош скелети Бош скелети. Мия ва юз қисмларидан тузилган. Умуртқали ҳайвонлар- нинг бош скелети бош мия ва сезги аъзоларининг ҳимоя қилувчи восита сифатида пайдо бўлган ўқ скелетни давоми бўлиб, олдинги томонда, бош мия ва сезги аъзоларни ҳимоя қилиш вазифасини ўтайдиган мия қўтисини, мия қисми ривожланади. У билан ёнма ён, овқат ҳазм қилиш найининг олдинги қисмини таянчини таъминлайдиган висцераль ёки юз қисми ривожланади. Мия қисми бош мияни химояловчи, висцерал, яъни юз қисми эса ҳазм қилиш системасининг олд соҳаси аъзолари учун таянч вазифасини ўтайди. Мия қутисини бу икки қисми ҳар хил куртаклардан турлича ривож-ланади. Эволюция ва онтогенезнинг дастлабки босқичларида улар бир-бири билан боғланмаган бўлади, лекин кейинчалик бундай боғланиш юзага ке-лади

Эволюция жараёнида асосан мия
қутисининг висцериал қисми такомиллашади ва жуда сезиларли ўзгариш-ларга учрайди. Ҳамма умуртқалиларнинг эмбрионал даврида (тубан умурт- қалиларда умри давомида) ҳазм системаси олд сохасини висцерал скелет ёйлар шаклида ўраб туради. Балиқлардаги висцерал скелет ёйлар озуқани ушлаб турувчи жағ ёйи, мия қисми билан бирлаштирувчи тилости ёйи ва ойқулоқ япроқлари бирикувчи ойқулоқ жойларидан тузилган. Қуруқликда яшовчиларда висцерал скелет бирмунча кичраяди. Юқори жағ ёйи мия қутиси билан бирикиб ўсади, тилости ёйидан ўрта қулок суяклари шакл ланади. Ойқулоқ ёйлари эса ҳиқилдоқнинг қалқонсимон, чўмичсимон, узук-симон ва бошқа тоғайларини ҳосил қилади
Балиқларнинг бош скелети мия қисмида тўртта бўлим тафовут этилади: ҳид билув, кўриш, эшитиш ва энса. Висцераль қисм оғиз атрофини ва ют-қунни қамраб олган. Дастлаб висцерал скелет нафас системаси учун таянч вазифасини ўтовчи кўп сонли ёйлардан иборат бўлган, кейинчалик ёйлар сони камая борган. Хусусан тоғай скелетли балиқларда олдинги жуфт ёй қолдиғи, лаб ёйлари сифатида сақланиб қолг0ан. Мазкур ёйларнинг учинчи жуфти эса жағларга, тўртинчи жуфти тил ости суягига айланган, қолган (4-7) жуфт ёйлар балиқларда жабралар скелети сифатида сақланиб қолган. Қуруқликда яшовчиларда висцераль скелет кучли редукцияга учрайди. Юқоридаги жағ ёйи мия қутиси билан бирга ўсиб кетади, тил ости ёйидан ўрта қулоқ суяклари шалланади. Жабра ёйлари эса ҳиқилдоқнинг қалқонсимон, чўмичсимон, узуксимон ва бошқа тоғайларини ҳосил қилади. Мия қутиси филогенезида учта босқич кўзатилади: парда, тоғайли васуякли даври. Тугарак оғизлиларда мия қутиси бутунлай мембранали, олдинги қисм, сигментларга бўлинмаган. Тоғайли балиқларни мия қутиси деярли тўлиқ тоғайдан иборат: олдинги, бирламчи сегментларга бўлинган ўрта ва орқа қисмларни ўз ичига олади.
Одам эволюцион тараққиётнинг энг юқори босқичида турувчи, олий даражада ривожланган мавжудотдир. Зеро, мураккаб тузилган инсон танаси узоқ, давом этган тарихий тараққиёт (филогенезининг) маҳсулидир. Турли ҳайвон аъзоларининг бир-бирига солиштириб кўрилса одам гавдаси билан улар ўртасидаги ўхшашлик яққол кўзга ташланади, қиёсий жиҳатдан солиш тириб чиқсак, уларнинг скелетлари, олдинги оёқларининг ўхшашлигини, гомологиясини пайқашимиз мумкин. Одам онтогенезини турли босқичлари да рўй берадиган бузилишлар, атавистик характерга эга бўлган болаларни тўғилишига олиб келиши мумкин. Одамда учрайдиган туғма касалликлар ва майиб - мажрухликларнинг ярмидан ортиғи скелет аномалияларига (юнонча аномалиа - нотекис, нотўғри) тўғри келади. Улар эндоген, генетик ва экзоген омиллар таъсирида келиб чиқиши мумкин. Кўпинча бундай ўзгаришлар эмбрионнинг шаклланиши жараёнининг охирги босқичларида кузатилади.
Бундай аномалияларга бармоқларнинг ривожланмай қолиши, полидактилия (бармоқларнинг 5 тадан ортиқ бўлиши), синдактилия (бармоқларнинг тўлиқ ёки қисман кўшилиб кетиши), брахидактилия (бармоқларнинг калта бўли ши) ни мисол килса бўлади. Қўл-оёқ аномалиларидан, купроқ ўчрайдигани бу полидактилия бўлиб, унинг бир қанча хиллари фарқланади. Қўшимча бармоқлар бош бармоқ ёнидан ёки энг кичик бармоқ ёнидан ўсиб чиққан бўлади. Юксак умуртқалиларнинг эмбриогенезида, фақатгина аждодлар оёқларини тузилиши рекапитуляцияланмай, ҳаттоки уларнин гетеротопия жараёни ҳам рекапитуляцияланади. Одамда қўллари 3-4 бўйи умуртқалари черасида ривожланади, оёқлар эса, бел умуртқалари чегарасида ривожланади. Шунга яраша қўл оёқлар, орқа миянинг шу қисмларидаги сегментлар орқали инервацияланади. Оёқларни гетеротопияси бўйин, бел ва думғаза нерв тугунларини шаклланиши билан бирга боради, уларни нервлари бир томон дан, шаклланиш вақтила орқа миянинг қайси сегметидан ўсиб чиққан бўлади.
Солиштирма анатомия турли организмлар тузилишидаги умумийлик ва фарқлар даражасини аниқлайди. Организмларнинг қариндошлиги қанча яқин бўлса, уларнинг тузилиши шунчалик ўхшаш бўлади. Шунинг учун битта систематик гуруҳга кирувчи одам ва унга яқин турган бошқа синф вакилларини таянч ҳаракат системасини аъзоларини қиёсий анатомик солиштириб чиқсак уларнинг кўпчилиги гомологик эканлигини кўришимиз мумкин. Антропогенез жараёнида одам скелети билан ўзига хос шундай ӯзгаришлар юзага келдики, бундай ўзгаришлар фақат одамларга хос бўлиб, бу уларнинг турт оёқлаб юришдан, тик юришга ўтиши билан боғлиқдир. Одамларда анаболия ва девиация характерика эга бўлган қўйидаги ўзгариш лар юзага келди: - оёқларида рўй берган ўзгариш-бош бармоғини бошқа бармоқларга қарши қўя олиш хусусиятини йўқолиши, нарсаларни маҳкам ушлаб олиш хусусиятини йўқолиши ва юриш вақтида амортизация бўлиб хизмат қиладиган, оёқ кафт юзасида гумбазни ҳосил бўлди; - умуртқа поғонасини ўзгариши, - S – cимон эгилмаларни пайдо бўлиши, вертикал ҳолатда тўришни ва пластик ҳаракатланишни таъминлади; - мия қўтисини ўзгариши-юз қисмини кичрайиши ва мия қисмини катталашиши, катта энса тешигини олдинга силжишига, сўрғичсимон ўсимтани катталашишига ва бўйин мусукллари бирикадиган энса рельефини силлиқланишига олиб келди; - олдинги оёқларини дифференциацияси, қўлни муҳим ишларни бажарадиган меҳнат аъзосига айланишига олиб келади.
Одамни тана массасини 7% дан 9% гача бўлгани қўлга, оёқларига эса 32-38 % и, одамсимон маймунларда эса олдинги оёқларига 14-16 %, орқа оёқларига 18 % игина тўғри келади - маъноли нутқни ривожланиши, пастки жағида иягини бўртиб чиқишига олиб келди. Солиштирма анатомия турли организмлар тузилишидаги умумийлик ва фарқлар даражасини аниқлайди. Организмларнинг қариндошлиги қанча яқин бўлса, уларнинг тузилиши шунчалик ўхшаш бўлади.

Etiboringiz Uchun

Etiboringiz Uchun

Rahmat!?