Buxoro amirligida ijtimoiy-iqtisodiy ahvol. Qo'Qon xonligi va xiva xonligi o'rtasidagi munosabatlar reja

Nodirabegim Uvaysiy

Tadqiqotchilarning fikricha, Qо‘qon xonligidagi adabiy muhit va madaniy hayotni shakllantirishda temuriylar davriga taqlid yaqqol kо‘zga tashlanadi. Buni hukmdor Umarxon davrida shakllangan, uning boshchiligida faoliyat kо‘rsatgan adabiy muhit va adabiyot namoyondalari misolida, yaratilgan asarlarning shakli va janrlarida kо‘rish mumkin. Madaniy hayot va adabiy muhitda ham ming sulolasini ulug‘lashga intilish ustunlik qildi.

Xulosa qilib aytadigan bо‘lsak, Qо‘qon xonligi nohoyatda murakkab, siyosiy kurashlar avj olgan bir davrda vujudga kelib, shakllandi. Chunki, xonlik tashkil topgan davr О‘rta Osiyoda buyuk imperiyalar davri о‘tib, mahalliy yо‘lboshchi sulola vakillari turli yо‘llar bilan hokimiyatni qо‘lga olib, qabilaviy konfederatsiya asosida davlat tuza boshlagan davrga tо‘g‘ri keldi. Urushlar va о‘zaro kurashlarga boy bо‘lgan Qо‘qon xonligi davlat boshqaruv shakliga kо‘ra mutlaq monarxiya bо‘lib, mamlakatda mulkdor tabaqalar, yetakchi urug‘lar (ming, qipchoq, qirg‘iz, saroy)larning zodagonlari, ruhoniylar, ayniqsa sayyidlar va xо‘jalar yuksak maqomga ega edilar.
XIX asr о‘rtalaridagi siyosiy boshboshdoqlik, о‘zaro urush va nizolar mamlakat hayotiga salbiy ta’sir kо‘rsatib, Qо‘qon xonligi hayotining barcha sohalarida tushkunlik davri boshlanadi. Bundan unumli foydalangan Rossiya imperiyasi “о‘z chegaralarida” tinchlikni о‘rnatish bahonasida xonlik hududlarini bosib oldi va uning о‘rniga 1876 yilda Farg‘ona viloyati tashkil topdi. Shunga qaramasdan, Qо‘qon xonligi mintaqadagi yirik davlatlardan biri sifatida о‘ziga xosliklarga ega bо‘lib, О‘zbekiston davlatchiligi tarixida muhim о‘rin tutadi.
Qо‘qon xonligi hukmdorlari

Shohruhbiy – 1709-1721 yillar

Abdurahimbiy – 1721-1733 yillar
Abdukarimbiy – 1733-1750 yillar
Abdurahmonbiy – tо‘qqiz oy hukmronlik qilgan
Erdonabiy – 1751-1753 yillar
Bobobek – 1753-1754 yillar
Erdonabiy (ikkinchi marta) – 1755-1769 yillar
Sulaymonbek – 1769 yilda olti oy hukmronlik qilgan
Norbо‘tabek – 1770-1801 yillar
Olimxon – 1801-1810 yillar
Umarxon – 1810-1820 yillar
Muhammad Alixon – 1821-1842 yillar
Buxoro amiri noibi Ishoq mang‘it – 1842 y. uch oy.
Sheralixon – 1842-1844 yillar
Xudoyorxon – 1845-1858, 1863(tо‘rt oy), 1865-1875 yillar
Mallaxon – 1858-1862 yillar
Shohmurodbek – 1862-1863 yillar
Sulton Murodxon – 1863-1865 yillar
Nasriddinbek – 1875-1876 yillar

Qо‘qon xonligidagi saroy unvonlari va mansablari

O liy darajali

О ‘rta darajali

P ast darajali

Оталиқ
Бекларбеги
Бий
Девонбеги
Хазиначи
Иноқ
Эшикоғаси
Парвоначи
Дадхоҳ
Дастурхончи
Саркор
Шарбатдор
Офтобачи
Тунқатор
Қушбеги
Ҳидоятчи

Китобдор
Рисолачи
Баковул
Мирзабоши
Сармунши
Меҳтар
Закотчи
Мирохўр
Шиғовул
Мироб
Доруғабоши

Саломоғаси
Мирзо
Жаъмоға
Мунши
Сурнайчи
Карнайчи
Дафчи
Човкучи
Шотир
Эгарчи
Жиловдор
Жарчи
Otaliq

Qо‘qon xonligidagi harbiy-ma’muriy mansablar va unvonlar

Oliy darajali

О‘rta darajali

Past darajali

Мигбоши
Амирилашкар
Қушбеги
Ботирбоши
Ноиб
Қалъабон
Қўрбоши
Ёвар
Тўпчибоши
Пансадбоши

Юзбоши
Элликбоши
Даҳбоши
Қоровулбеги

Аскар
Сарбоз
Навкар
Мерган
Маҳрам
Ботур
Жазоилчи
Тўпчи
Занбари
Қўрчи
Қоровул

Qо‘qon xonligidagi diniy unvon va mansablar

Oliy darajali	О‘rta darajali	Past darajali

Шайхулислом
Хожа калон
Қози ул-қуззот
Қози калон
Қози мутлоқ
Қози аскар
Қози раис
Қози жилов
Муфтий
Аълам

Охун
Судур
Нақиб
Мударрис
Имом
Имом хатиб
Имоми жилов
Муаззин
Сўфи жилов
Мутавали
Ўроқ

Муфтий аскар
Таракачи
Миршабхона
Садри
Миршаб
Мулозим