Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

3-jadval         

Xо‘jalik operatsiyalarini qayd qilish xronologik jurnali 

T/

r 

Hujjat 

Xo’jalik operatsiyasining 

mazmuni 

Summa 

Pravodka 

Raqami  Sanasi 

 

Raqami 

1 

566 

 

Mol  yetkazib  beruvchilar-dan 

materialla sotib olинdi    

80000 

 

1010 

 

6000 

22 

 

1225 

 

Mol  yetkazib  beruvchilar-dan 

ehtiyot qismlar sotib olинdi    

 

 

40000 

 

 

1040 

 

 

6000 

3

3

 

6478 

 

Mol  yetkazib  beruvchilar-dan 

arzon 

baholi 

tezeskiruvchi 

buyumlar sotib olинdi 

60000 

1080 

6000 

 

 

4. SINTETIK VA ANALITIK HISOB. 

О‘zbekiston  respublikasida  «Buxgalteriya  hisobi  tо‘g‘risida»gi  qonunning  

7-moddasi талабига биноан барча хўжалик юритeвчи сeбъектларdabuxgalteriya 

hisobi  obyektlari  sintetik  va  analitik  hisoblarda  yuritiladi.  SHeнга  биноан 

---

281 

 

 

buxgalteriya hisobi schyotlari xо‘jalik mablag‘lari va ularning manbaalari haqidagi 

axborotlarni qamrab olishiga kо‘ra ikki xil bо‘ladi: 

Sintetik schyotlar; 

Analitik schyotlar. 

Ma’lum  bir  guruh  xо‘jalik  mablag‘lari  va  ularning  manbaalari  hamda 

xо‘jalik  jarayonlari  haqida  pul  ifodalarida  umumlashgan  ma’lumotlar  beradigan 

schyotlar sintetik schyotlar deb ataladi. Sintetik schyotlarda hisobga olish  sintetik 

hisob  deb  ataladi.  Sintetik  schyot  ma’lumotlari  yordamida  korxonaning  moliya-

xо‘jalik  faoliyati  ustidan  nazorat  о‘rnatiladi  hamda  butun  iqtisodiyot 

tarmoqlarining  ish  faoliyatiga  baho  beriladi.  Sintetik  schyotlarga  “Asosiy 

vositalar”,  “Nomoddiy  aktivlar”,  “Materiallar”,  “Ustav  kapitali”,  “Zahira  fondi”, 

“Mehnat tо‘lovlari bо‘yicha xodimlar bilan hisoblashuvlar” va h.k schyotlar kiradi. 

Korxonaning  moliya-xо‘jalik  faoliyatlariga  nazorat  о‘rnatishda  va  tezkor 

boshqaruvni  tashkil  qilishda  faqat  sintetik  schyotlardan  foydalanish  yetarli 

bо‘lmaydi. Buxgalteriya hisobining har bir obyektining holati va unda bо‘ladigan 

о‘zgarishlarni  (ta’minot  jarayonini,  tayyor  mashulotlar  ishlab  chiqarish  rejalarini 

bajarilishini  va  xaridorlar  bilan  tuzilgan  shartnomalar  bо‘yicha  mashulot  sotishni 

doimiy  nazorat  qilish  va  boshqa  masalalar)  bilish  uchun  qiymat  hamda  natural 

о‘lchovlardagi  batafsil  ma’lumotlar  zarur  bо‘ladi.  Shuning  uchun  buxgalteriya 

hisobi  tizimida  sintetik  schyotlar  bilan  bir  qatorda  analitik  deb  nomlangan 

schyotlardan ham foydalaniladi. 

Xо‘jalik mablag‘lari va ularning manbaalari harakatini pul, natura va mehnat 

о‘lchovi kо‘rsatkichlarida hisobga oladigan schyotlar analitik schyotlar deb ataladi. 

Analitik  schyotlarda  hisobga  olish  analitik  hisob  deb  ataladi.  Analitik  schyotlar 

sintetik  schyot  ma’lumotlarini  iqtisodiy  mazmun  jihatdan  bo’laklarga  bo’lib  aks 

ettiradi.  Masalan:  “Xom  ashyo  va  materiallar”  schyoti  bо‘yicha  qurilishda,  truba, 

lak,  bо‘yoq,  avtomobil  sanoatida  avtomobillarning  alohida  bо‘tlovchi  qismlari, 

motor,  oldi  oynasi,  orqa  oynasi,  qanotlari,  eshiklari  va  shu  kabi  boshqa  moddiy 

qiymatliklar bо‘yicha ochiladigan schyotlar analitik schyotlarga kiritiladi. 

---

282 

 

 

Sintetik  schyotlarda  analitik  hisob  ma’lumotlari  umumlashtiriladi.  Shuning 

uchun  ham  bitta  sintetik  schyot  bir  necha  analitik  schyotlarga  bо‘linishi  mumkin. 

Agar sintetik schyotlar korxonaning moddiy qiymatliklarini umumiy summasi yoki 

debitorlik  va  kreditorlik  qarzlarning  holati  haqida  pul  ifodalaridagi  umumiy 

ma’lumotlarni  kо‘rsatsa,  analitik  schyotlar  korxonadagi  moddiy  qiymatliklarning 

alohida turlari bо‘yicha qoldig‘ini, harakatini, joylanishini, xodimlarning har biriga 

korxonaning qancha qarzi borligini, har bir hisobdor shaxsning korxonaga bо‘lgan 

qarzini va boshqalarni kо‘rsatadi. 

Buxgalteriya  hisobini  rivojlanishida  sintetik  schyotlar  birlamchimi  yoki 

analitik schyotlar degan haqli bir savolga javob berish kerak bо‘ladi. Bu masalaga 

oydinlik  kiritish  maqsadida  oddiy  tovar  ishlab  chiqarish  davridagi  tovar 

ayriboshlash muomilasiga murojaat qilamiz. Tovar muomalasi quyidagi almashuv 

shaklida amalga oshiriladi. T-T. Tovar ayriboshlashning rivojlangan bosqichida pul 

muomala vositasini bajaradi. Natijada tovar muomilasi jarayoni quyidagi almashuv 

shaklida  amalga  oshiriladi.  T-P-T.  Bunda  №1  tovarning  qiymati  ma’lum 

miqdordagi  pul  massasida  о‘z  ifodasini  topadi  va  tovar  shaklidan  pul  shakliga 

ko’chadi.  Mantiqan  tovar  ishlab  chiqaruvchining  xо‘jaligida  tovarni  tovarga 

ayriboshlash  yuz  beradi.  Pul  vositachilik  rolini  bajarib  muomila  vositasi  sifatida 

namoyon  bо‘ladi,  xolos.  Har  bir  tovar  ishlab  chiqaruvchi,  unda  qancha,  qanday 

tovarlar  borligini  doimo  bilishi  kerak.  Axborotlar  oqimining  kо‘pligi  tufayli 

tovarda sodir bо‘ladigan  hamma о‘zgarishlarni yodda  saqlab bо‘lmaydi.  Shuning 

uchun  tovarni  tovarga  almashtirishni  bilgan  har  bir  mulkdor  har  xil  tovarlar 

schyotlarini  alohida  olib  borgan,  chunki  bitta  tovarni  sotsa,  ikkinchi  bir  tovarni 

sotib  oladi.  Bundan  kо‘rinib  turibdiki  buxgalteriya  hisobi  rivojlanishida,  eng 

avvalo, analitik schyotlar yuzaga kelgan. Korxonalar xо‘jalik-moliyaviy faoliyatida 

analitik  schyotlar  yordamida  korxona  xо‘jalik  mablag‘larining  tarkibi  aniqlanib, 

butligi va ulardan samarali foydalanish ta’minlanadi, shuningdek, moddiy javobgar 

shaxslar  faoliyatiga  nazorat  о‘rnatiladi.  Analitik  schyotlar  yordamida  qiymat 

о‘lchovi  kо‘rsatkichlari  ma’lumotlar  bilan  birgalikda  natura  va  mehnat 

о‘lchovlarda ham ma’lumotlar olinadi. 

---

283 

 

 

Xо‘jalik mablag‘larini va ularning paydo bо‘lish manbaalarini, shuningdek, 

xо‘jalik jarayonlarini joriy hisobda aks ettirishda sintetik va analitik schyotlarning 

bir-biri  bilan  aloqasini  “Xom  ashyo  va  materiallar  hisobga  olinadigan  schyotlar” 

sintetik schyot misolida kо‘rib chiqamiz. 

Hisobot  davrining  boshiga  “Xom  ashyo  va  materiallar”  sintetik  schyotida 

490000  sо‘m  qoldiq  bor  edi.  Shundan:  “Chit”  schyotidagi  qoldiq  400000  sо‘m 

(2000 m - 200sо‘m); “Atlas” schyotidagi qoldiq 90000 sо‘m (90m - 1000 sо‘m); 

Hisobot  oyi  davomida  korxona  omboriga  quyidagi  moddiy  qiymatliklar 

qabul qilindi: 

“Chit”- 500m., har bir metri 200 sо‘mdan = 100000 sо‘m 

“Atlas”- 400m., har bir metri 1000 sо‘mdan = 400000 sо‘m. 

Hisobot  oyi  davomida  materiallarning  sarfi  bilan  bog‘liq  bо‘lgan  quyidagi 

operatsiyalar sodir bо‘ldi: 

“Chit”- 300m., har bir metri 200 sо‘mdan = 60000 sо‘m 

“Atlas”- 200m., har bir metri 1000 sо‘mdan = 200000 sо‘m. 

Yuqorida bayon qilingan operatsiyalarni sintetik schyotlarda quyidagicha aks 

ettiramiz: 

Korxona omboriga qabul qilingan moddiy qiymatliklar bilan bog‘liq bо‘lgan 

operatsiyani: 

D-t–“Xom ashyo va materiallar” schyoti – 500000 

K-t - ”Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar” schyoti 

– 500000 sо‘m 

Materiallarning sarfi bilan bog‘liq bо‘lgan operatsiyani 

D-t - ”Asosiy ishlab chiqarish” schyoti – 260000 

K-t - “Xom ashyo va materiallar ” schyoti - 260000sо‘m. 

Keltirilgan  ma’lumotlarni  “Xom  ashyo  va  materiallar”sintetik  schyotiga 

ochilgan analitik schyotlarga yozib chiqamiz: 

Misoldan kо‘rinib turibdiki, “Xom ashyo va materiallar” sintetik schyotning 

oy boshiga qoldig‘i, debet va kredit oborotlari hamda oy oxiriga qoldiq summalari 

shu sintetik schyotga tegishli bо‘lgan, bizning misolimizda ikkita, ya’ni “Chit” va 

---

284 

 

 

“Atlas”  analitik  schyotlarning  xuddi  shunday  ma’lumotlarning  pul  ifodasidagi 

yig‘indilariga  teng  bо‘ladi.  Agar  bu  tenglik  buzilsa,  unda  joriy  hisobni  tashkil 

qilishda,  yoki  sintetik  hisobni  yurgizishda,  yoki  analitik  hisobni  yurgizishda 

xatolikka yо‘l qо‘yilgan bо‘ladi.