Buxgalteriya hisobini narmativ xuquqiy tartibga solinishi

Buxgalteriya hisobini narmativ xuquqiy tartibga solinishi

1. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tartibga solish bo’yicha meyoriy huquqiy hujjatlar.

2. Buxgalteriya hisobini narmativ xuquqiy xujjatlarining rivojlanish bosqichlari.

3. Respublika buxgalteriyasi hisobi va hisobot tizimini takomillashtirish.

Tayyorladi: Mamarasulov Muhammad

1. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tartibga solish bo’yicha meyoriy huquqiy hujjatlar.

“Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tartibga solish, buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining zimmasiga yuklatiladi. Buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari buxgalteriya hisobi standartlari, shu jumladan kichik tadbirkorlik sub’ektlari uchun soddalashtirilgan buxgalteriya hisobini yuritish standarti bilan belgilanadi. Budjet tashkilotlarining hamda davlat maqsadli jamg‘armalarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotini tartibga solish budjet hisobi standartlari hamda boshqa qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Banklar va boshqa kredit tashkilotlarining buxgalteriya hisobi hamda hisobotini tartibga solish O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.”¹

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarning bosh maqsadi kuchli, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni yaratish va shuning hisobidan aholi farovonligini muntazam oshirib borishga qaratilgan. Shu bois so‘nggi yillarda xususiy mulk va tadbirkorlikning huquqiy kafolatlarini mustahkamlashga qaratilayotgan e'tibor pirovard natijada barqaror iqtisodiy taraqqiyotning muhim omiliga aylanmoqda.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining ahamiyati va boshqaruv qarorlarini qabul qilishdagi roli ham oshib bormoqda. Shu ma'noda 1996 yilda qabul qilingan “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni sohadagi munosabatlarni tartibga solish, biznesdagi samaradorlik va natijalarning haqiqiy ahvolini o‘z vaqtida baholab borishni ta'minlashga xizmat qilib kelmoqda.
Biroq, o‘tgan yigirma yil mobaynida milliy iqtisodiyotimizda yuz bergan tarkibiy o‘zgarishlar, xo‘jalik yurituvchi sub'yektlar turi va soni oshib borayotgani hamda sohaga joriy etilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi mazkur qonunga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritishni taqozo etmoqda.

O’zbekistonda buxgalteriya hisobi sohasida ko’zga ko’ringan iqtisodchi olimlar tomonidan bildirilgan fikrlar Respublikamizdagi buxgalteriya hisobi tizimi bu borada Kontinental modelga asoslanishi haqiqatga yaqinroqligini ko’rsatmoqda. Ushbu modelning mohiyati shundaki, buxgalteriya hisobini tartibga solishda hukumat xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Qat’iy qonunchilik talablari asosida va soliq siyosatiga mos holda konservativ tartibda hisob yuritiladi. Shuningdek, yagonda hisob varaqlar rejasi amal qiladi.

Buxgalteriya hisobi tizimi Moliya vazirligining “Buxgalteriya hisobi va audit uslubiyoti Bosh boshqarmasi” tomonidan tartibga solinadi hamda Buxgalterlar va auditorlar uyushmasi, O’zbekiston buxgalterlar federatsiyasi

yoki Auditorlar Palatasi kabi jamoatchilik tashkilotlari esa, buxgalteriya hisobini amaliyotga tadbiq etishda maslahatchi bo’lib xizmat qilmoqda. O’z navbatida xo’jalik subyektlari uchun yagona hisobvaraqlar rejasi ham mavjud

(21 – son BHMS “Xo’jalik yurituvchi subyektlarning buxgalteriya hisobi hisobotlar rejasi” O’z.R AV tomonidan 2002 yil 23 oktabrda 1181-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan).

Buxgalteriya hisobi va hisobotining tartib qoidalarini ishlab chiqishda jahon mamlakatlari uchta guruhga bo’linadi: xalqaro standartlar (Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarni – MHXS, International Financial Reporting Standats – IFRS) to’g’ridan-to’g’ri qabul qilib oluvchi mamlakatlar, MHXS asosida o’z kodeksi, nizom yoki standartlarini yaratuvchi mamlakatlar hamda MHXSlarni tan olmaydigan (o’zining alohida – hisob standartlariga yoki tamoyillariga ega bo’lgan) mamlakatlar. Xususan, O’zbekiston MHXS asosida o’zining milliy standartlarini ishlab chiqaruvchi mamlakatlar qatoriga kiradi, ya’ni

buxgalteriya hisobi tizimi o’z mlliy standartlariga asoslanadi(banklardan tashqari).

2.Buxgalteriya hisobini narmativ xuquqiy xujjatlarining rivojlanish bosqichlari

Respublikamizda buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimidagi amalga oshirilayotgan ishlar “bosqichma-bosqich rivojlanish” tamoyillariga asoslanib kelmoqda.

birinchi bosqich: 1994 yil “Buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida”gi Nizomni ishlab chiqilishi;

ikkinchi bosqich: 1996 yil “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunning qabul qilinishi;

uchinchi bosqich : 1998 yil “Buxgalteriya hisobining milliy standartlari”ni yaratilishi;

to’rtinchi bosqich: 2002 yil “Moliyaviy hisobotlarni takomillashtirish” bo’yicha turli me’yoriy xujjatlarning qabul qilinishi;

beshinchi bosqich: 2012-2015 yillar “Tadbirkorlik subyektlarida statistic, soliq va moliyaviy hisobotlarni soddalashtirish, topshirishning elektron tizimi” ga to’la o’tkazilishi.

Shuningdek, Respublikamizda buxgalteriya hisobi sohasida o’tkazilgan islohotlarga qaramay, buxgalteriya hisobiga kontinental model bo’yicha yondashish, yuqorida ta’kidlanganidek, qat’iy qonunchilikka asoslangan hisob yuritish qoidalari hamon saqlanib turibdi. Vaholanki, MHXS talablari kontinental modeldan deyarli farq qiladi:

Ko’rsatkichlar	Tartibga soluvchi organlar	Moliyaviy hisobotni tuzish	Hisobvaraqlar rejasi
MHXS bo’yicha	Mustaqil buxgalterlar va auditorlar uyushmalari	Mustaqil buxgalterlar va auditorlarning malakaviy darajasida muhokama qilinadi
O’zbekistonda	Davlat organlari tomonidan tartibga solinadi	Davlat tomonidan nazorat qilinadi	Yagona hisobvaraqlar rejasi amal qiladi

1 – jadval

Shuningdek, 2000 yildan to shu kungacha buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuzaga kelgan muommolarni bartaraf etish va uni takomillashtirishga oid 30 dan ortiq tarmoq xususiyatini hisobga olgan Nizomlar, yo’riqnomalar va turli tartib qoidalar qabul qilingan. Masalan, “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga “O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish, shuningdek, ayrim qonun xujjatlarini o’z kuchini yo’qotgan deb topish to’g’risida” 2013 yil 7 oktabrdagi O’zRQR-355-son Qonunga asosan 12 – moddasiga o’zgartirishlar kiritildi. Bunda qonunning 9-moddasi birinchi qismi quyidagi jumla bilan to’ldirildi: “Xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan savdo va servis sohasida olinadigan to’lovlar (ishlar, xizmatlar) haqqi korporativ plastik kartalardan foydalangan holda to’langanida to’lov terminallarining cheklari ham boshlang’ich hisob hujjatlari deb tan olinadi”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yilda qabul qilingan PQ-1001, 20-son Qarori, hamda 2012 yil 16 iyuldagi PF-4453 sonli Farmoyishiga muvofiq hisobotlarni tuzish va topshirish tartibidagi so’ngi o’zgarishlarni keltirish mumkin.

Jahondagi har bir mamlakat o’z milliy buxgalteriya hisobi tizimiga ega bo’lganligi yaxshi holat. O’z ijtimoiy, siyosiy iqtisodiy holati va qadriyatlariga asoslangan buxgalteriya hisobi tashkilot faoliyatini to’liq va shaffof ma’lumotlar bilan aks ettirilishini ta’minlaydi. Biroq ushbu hisobotdan tashqi foydalanuvchilarga qiyinlik tug’diradi. Hisobotdan foydalanuvchi avval ushbu mamlakatning ijtimoiy, siyosiy iqtisodiy holati, qadriyatlari va boshqa sohalarini, buxgalteriya hisobi tamoyillarini o’rganishi, hisobotini o’qiy olish, uni boshqa subyektlarning ko’rsatkichlari bilan solishtirish uchun qaytadan hisobotni moslashtirilgan holda tuzib chiqishga to’g’ri keladi. Ushbu holatda hisobotdan tashqi foydalanuvchi hisobot ma’lumotlari o’rganish va qaror qabul qilishdan oladigan nafi hisobotni tushunishga sarflanadigan vaqti va mablag’idan kam bo’lganligi sababli, hisobotdan foydalanmaslikka qaror qiladi. Bu esa o’z navbatida subyektlarning moliyaviy faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.

O’zbekiston buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimiga MHXSni qabul qilish bo’yicha tutgan o’rni ijobiy, biroq MHXS ni amaliyotda qo’llashni jadallashtirish va integratsiya jaroyonida faol ishtirok etishini maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Fikrimizni korporativ buxgalteriya hisobi va hisoboti haqida davom ettiradigan bo’lsak, buxgalteriya hisobi Moliya vazirligi tomonidan tartibga solinib kelinmoqda. O’z navbatida xo’jalik subyektlari o’rtasida raqobat va sog’lom muhitni shakllantirish, yalpi ichki mahsulotda xususiy mulk, jumladan, chet el kapitali ishtirokidagi ulushini oshirish, moliya faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish uchun ma’lum hisobotlar talab qilinadi. Ushbu hisobotlar faqatgina xo’jalik subyektining sog’lom faoliyatini nazorat qilishga yo’naltirilganligi bois, ushbu hisobotni statistik hisobot sifatida tasniflash mumkin. Huddi shu kabi Davlat Soliq Idoralariga ham soliqlarni to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanilishini nazoratga olish uchun hisobotlar talab qilinadi, ushbu hisobot foydalanuvchi va foydalanish qamrovi tor doirada bo’lganligi sababli ushbu hisobotni to’la qonli moliyaviy hisobot sifatida tasniflash maqsadga muvofiq emas. Xojalik yurituvchi subyektlar tomonidan taqdim etilayotgan hisobotlar keng qamrovli bo’lib, undan foydalanuvchilar: aksiyadorlar, investorlar, xaridorlar, bank, mol yetkazib beruvchilar, mulk egalari, auditorlar va boshqa yuqori tashkilotlar, subyektning faoliyatidagi raqobatchilar va boshqa yuqori tashkilotlar, subyektning faoliyatidagi raqobatchilari va hamkorlari ushbu hisobot ma’lumotlariga tayangan holda moliyaviy, boshqaruv va boshqa sohalardagi qarorlarni qabul qiladi. Shu bois, moliyaviy hisobotlar bu subyektning yuzi va reklama vositasi hisoblanadi. Biroq hisobotda faqat yutuqlar emas, balki qaror qabul qilishda ta’sir qiladigan barcha holatlar o’z ifodasini topishi lozim.

O‘zbekistonda buxgalteriya hisobini me‘yoriy tartibga solish tizimi va uning asosiy elementlarini to‘rt pog‘onaga bo‘lish mumkin. Asosiy element pog‘onalariga to‘xtaladigan bo‘lsak, ular bir – biriga ta‘sir qiluvchi biri ikkinchisini qamrab oluvchi tushunchalardir.

Pog‘onalar:

1) O‘zbekiston Respublikasi ―Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun

2) O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari

3) Buxgalteriya hisobining alohida bo‘limlari bo‘yicha hisob yuritish tartibini belgilaydigan ―Uslubiy ko‘rsatmalar, yo‘riqnomalar, tavsiyanomalar va boshqalar

4) Korxonaning hisob siyosati ya‘ni korxonaning hisob yuritish va hisobot tuzishga doir ichki tashkiliy-uslubiy hujjatlar to‘plami. Bu tizim elementlari yuqoridan pastga qarab bir –biriga asosan tuziladi. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari, O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunga asosan, shu qonunga zid bo‘lmagan holda tuziladi. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari esa Buxgalteriya hisobining alohida bo‘limlari bo‘yicha hisob yuritish tartibini belgilaydigan ―”Uslubiy ko‘rsatmalar, yo‘riqnomalar va boshqa hujjatlar” ishlab chiqarishning huquqiy – me‘yoriy va uslubiy asosi hisoblanadi.So‘ngra yuqoridagi uchta pog‘onaning mantiqiy davomi Korxonaning hisob siyosati ya‘ni korxonalarning hisob yuritish va hisobot tuzishga doir ichki hujjatlar to‘plami shakllantiriladi. BHMSlar quyidagi qismlardan tashkil topgan. Standart nomi, umumiy qoidalar, standartning maqsadi, amal qilish sohasi, qo‘shimcha axborot, asosiy tamoyillar, standart tarkibiga kiruvchi tushunchalar. BHMSlarning qo‘llanilishidan asosiy maqsad Buxgalteriya hisobini yuritish usullarini to‘liq va haqqoniy qo‘llanilishi va ularni yuritishda yuz beradigan kamchiliklar ichiga kirib borish, o‘z navbatida ushbu kamchiliklarni bartaraf etishdir. BHMSlar asosida olib boriladigan korxona siyosati nechog‘lik aniq va lo‘nda tuzilsagina xo‘jalik yurutuvchi sub‘ekt faoliyati ustidan nazorat o‘rnatish, shunchalik aniq bo‘ladi. BHMSning ahamiyati shundaki, buxgalteriyada sodir bo‘ladigan har bir muomala standartlardan chetda qolmaydi, bu muomalalarni hisobga olishda tegishli standartlardan foydalaniladi, qolaversa korxona faoliyatining ko‘zgusi bo‘lgan moliyaviy hisobotni tayyorlashda va uni tekshirishda tegishli xulosalar yoziladi, undagi ma‘lumotlarni tahlil qilishda foydalaniladi.

Ikkinchi pog‘ona O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan buxgalteriya hisobining milliy standartlarini o‘z ichiga olib, ulardan hisob yuritishning asosiy tamoyillari va qoidalari mujassamlashgan shu vaqtgacha tasdiqlangan va amaliyotda qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobi standartlari 24 ta standartdan tashkil topgan. BHMSlar tegishli huquqiy maqomga ega bo‘lib, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalarning moliyaviy hisobotiga bo‘lgan ishonchni ta‘minlovchi respublikamizdagi buxgalteriya hisobining sifati va ishonchliligini xalqaro miqyosida tan olinishining asosiy shartidir. BHMS standartlaridan 1-son Hisob siyosati va moliyaviy hisobot deb nomlanib, boshqa standartlar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Xo‘jalik sub’yektining hisob siyosati bajarilishi lozim bo‘lgan ta‘moyil va qoidalar yig‘indisi asosida tartibga solinib turadi. Bunday tamoyil va qoidalarning mavjudligi bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining muhimligi, korxonalarning mulkiy va moliyaviy holati haqida to‘la va haqqoniy ma‘lumotlar shakllantirilishiga qaratilishi, tadbirkorlarning o‘zaro bir – biri bilan muomala qilishi usuli bo‘lishi, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimining muhim elementi bo‘lib hisoblanishi bilan izohlanadi. Shunday qilib,korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirishning muhim shartlaridan biri moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga to‘liq o‘tish va Buxgalteriya hisobi milliy tizimini xalqaro standartlar asosida takomillashtirish lozim.

O‘zbekiston iqtisodiy makonida qaror topgan tushuncha va atamalariga mos malakali tarjimasi zarur.Shu bilan birga moliyaviy hisobot xalqaro standartlariga mutaxassislar tomonidan malakali sharhlar ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq.

Shunday qilib Buxgalteriya hisobi to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Qonunini 2016- yil 13 – aprelda yangi tahrirda o’zgartirishlar kritildi. № O‘RQ – 404

Qonunchilik palatasi tomonidan 2016-yil 3-martda qabul qilingan Senat tomonidan 2016-yil 31-martda ma’qullangan

3.Respublika buxgalteriyasi hisobi va hisobot tizimini takomillashtirish.

O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonunning

2 – moddasiga muvofiq, “Buxgalteriya hisobining maqsadi foydalanuvchilarni o’z vaqtida to’liq hamda aniq moliyaviy va boshqa buxgalteriya axboroti bilan ta’minlashdir”². Shuningdek, ushbu maqsadga erishish uchun buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi vazifalar qo’yilgan:

– buxgalteriya hisobi scho’tlarida aktivlarning holati va harakati, mulkiy huquqlar va majburiyatning holati to’g’risida to’liq hamda aniq ma’lumotlarni shakllantirish;

• 
  samarali boshqaruv maqsadida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini umumlashtirish;
  
• 
  moliyaviy, soliqqa doir va boshqa hisobotlarni aniq tuzish”
  

Qishloq xo’jalik korxonalarida buxgalteriya hisobi oldiga qo’yilgan vazifalar faqat u to’g’ri va oqilona tashkil etilgandagina muvaffaqiyatli hal etilishi mumkin. Buxgalteriya hisobini tashkil etishda yo’l qo’yilayotgan xato – kamchiliklar butun hisob siyosatining, xususan, hisob ishlarining orqada qolishi, hisobotlarni va boshqa axborotlarni taqdim etishda kechikishlarga olib keladi.

Buxgalteriya hisobini tashkil etish deganda korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati to’g’risida ishonchli va o’z vaqtida axborotlar olish hamda ishlab chiqarish resurslari va tayor mahsulotlardan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish maqsadida – hisob jarayonining shart-sharoitlar tizimi va ular elemntlarining tuzilishi tushuniladi.

Buxgalteriya hisobini tashkil etish tizimining asosiy elementlari dastlabki hisob va hujjatlar aylanishi, inventarizatsiya, hisob-kitob hamda hisob siyosatidan iborat bo’lishi lozim.