Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

Eslatma: Ma’lum ma’no bilan bog‘langan va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasi so‘z sanaladi.

So‘z ikki xil ma’no bildiradi:

1. Atash (leksik) ma’nosi. 2. Grammatik ma’nosi.

Bu ikki xil ma’noni opa so‘zi misolida ko‘rib chiqaylik.

Opa so‘zi aka, uka, singil singari so‘zlar bilan qarindoshlik ma’nosi bilan bir guruhga birlashadi. Ayni paytda, bur guruhga mansub bo‘lgan yuqoridagi so‘zlar bir-biriga zidlanganda, ma’lum ma’nolari bilan o‘zaro farqlanadi.

Xususan, opa so‘zi o‘gay opaga zidlanganda, qon-qarindoshlik (o‘gay emaslik) ma’nosini bildirishi bilan; opa so‘ziga zidlanganda, men bilan bir bo‘g‘inga mansublik ma’nosini bildirishi bilan; aka, uka so‘zlariga zidlanganda, ayol jinsiga mansublik ma’nosi bilan; singil so‘ziga zidlanganda esa opaning mendan kattalik, singilning esa kichiklik ma’nosiga egaligi bilan farq qiladi.

Opa so‘zining boshqa qarindoshlik bildiruvchi so‘zlar bilan birlashtirib turadigan va ayni paytda, ularni bir-biridan farqlaydigan ma’nolarining jami uning atash ma’nosi yoki leksik ma’nosi deyiladi.

Opa so‘zi yuqoridagi ma’nodan tashqari predmetlik, bosh kelishik, birlik ma’nolariga ham ega. Bu ma’nolar uning grammatik ma’nosi sanaladi.

Ko‘rinadiki, nutq jarayonida har bir so‘z leksik va grammatik ma’nolar uyg‘unligidan tashkil topadi.

Odatda, leksik va grammatik ma’nolarning muayyan tovush yoki tovushlar birikmasi bilan barqaror munosabatidan tashkil topgan butunlikka nisbatan so‘z atamasi qo‘llaniladi.

Grammatik ma’nosiz, faqat leksik ma’no bildiruvchi so‘zning qismi uchun leksema atamasi qo‘llaniladi.

Bunday vaqtda so‘z morfologiya birligi sifatida, leksema esa leksikologiya birligi sifatida bir-biridan farqlanadi.

Demak, tahlil jarayonida gap tarkibidan so‘zlarni ajratamiz.

So‘zlar esa leksema va grammatik qo‘shimchalarga bo‘linadi.Tilning lug‘aviy (leksik) ma’no bildiruvchi birligi leksema sanaladi.

Lug‘atlarda bosh so‘z sifatida leksemalar beriladi.