Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud



Download 2,11 Mb.
bet111/253
Sana16.04.2022
Hajmi2,11 Mb.
#556792
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   253
Bog'liq
Bulardan tashqari, tovush o\'zgarishlarining yana quyidagi ko’rin

AL va KHK darsligidan:
So‘zlovchining fe’ldan anglashilgan harakat-holatiga munosabatini bildirgan fe’l shakllariga mayl shakllari, shunday shakllar tizimiga esa mayl kategoriyasi deyiladi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida to‘rt turdagi mayl shakllari mavjud.

T/r

Mayl turlari

Mayl ko‘rsatkichlari

Misollar

Ma’nolari

1.

Ijro mayli

-

Ko‘rdim, ko‘ryapman, ko‘raman, ko‘rding, ko‘ryapsan, ko‘rasan, ko‘rdi, ko‘ryapti, ko‘radi

Harakatning ijro qilish-qilinmasligini bildiradi

2.

Buyruq-istak mayli

-y(-ay), –ylik
(-aylik), -ng
(-ing), -ing
-ingiz (inglar), -sin, -sinlar

Yozay, yoz, yozing, yozgin, yozingiz, yozsin, yozsinlar

Harakatni bajarishga da’vat etish ma’nosini bildiradi

3.

Shart mayli

-sa



Yozsam, yozsang, yozsa

Shart bo‘lgan harakatni ifodalaydi

4.

Maqsad mayli

-moqchi

Yozmoqchiman, yozmoqchisan, yozmoqchi

Harakatning biror maqsadda bajarilishini bildiradi

Fe’lning shaxs-son shakllari
Ona tili (5-sinf)
Fe’ldan anglashilgan ish-harakat va holatning so‘zlovchi, tinglovchi yoki o‘zgaga tegishli ekanligini bildiruvchi qo‘shimchalarga shaxs-son qo‘shimchalari deyiladi. So‘zlovchi 1-shaxs, tinglovchi 2-shaxs, o‘zga 3-shaxs hisoblanadi.
Ona tili (6-sinf)
Fe’lda ifodalangan harakat yoki holatning bajaruvchi shaxsini, bu shaxsning bitta yoki ko‘p ekanligini bildiruvchi shakllar shaxs-son shakllari sanaladi.
Fe’llarning I va II shaxsi maxsus shakllar orqali ifodalanadi. III shaxsda esa zamon qo‘shimchalari shaxs ma’nosini ham ifodalaydi.
O‘tgan zamonning –di hamda kelasi zamon shart mayli –sa shakllaridan so‘ng –m, -ng, -k, -ingiz qo‘shimchalari; ravishdosh, sifatdosh shakllari hamda sof fe’lning hozirgi zamon shaklaridan so‘ng –man, -miz, -san, -siz qo‘shimchalari qo‘llaniladi.
AL va KHK darsligidan:
Fe’ldan ifodalangan harakatning shaxslarga munosabatini bildirgan qo‘shimchalarga shaxs-son qo‘shimchalari deyiladi. Masalan, keldim, yozding, boraman so‘zlaridagi –m, -ng, -man qo‘shimchalari.
Bunday qo‘shimchalarining shaxs-son qo‘shimchalari deb yuritilishiga sabab shuki, shaxs qo‘shimchalari ayni paytda sonni ham bildirib turadi: yo birlik, yo ko‘plik shaklida bo‘ladi. Masalan,
Birlik Ko‘plik
yozdi-m yozdi-k
yozdi-ng yozdi-ngiz (laring)
yozdi- yozdi-lar (yozishdi)
Ba’zi holatlarda birinchi shaxsni ifodalash uchun ikkinchi shaxs qo‘shimchasi, shuningdek, birlik ma’nosini ifodalash uchun ko‘plik qo‘shimchalari qo‘llanishi mumkin. Bunday holatlar ma’lum uslubiy maqsadda ro‘y beradi. Masalan, Yurasan, yurasan, hech masofa kamaymaydi – yuraman, yuraman, hech masofa kamaymaydi.
Ikkinchi va uchinchi shaxs birlik shakllari o‘rnida ko‘plik shakli qo‘llanilsa, shaxs ko‘pligi emas, balki shaxsga hurmat ma’nosi ifodalanadi. Masalan, Dadam keldilar. Siz juda yoqimli kuyladingiz. So‘zlang. (A. Qodiriy)
Ayrim o‘zbek shevalarida shart maylidan keyin qo‘shiladigan shaxs-son shakllari o‘rniga o‘tgan zamonning – gan shakli, hozirgi va kelasi zamon shakllaridan keyin ishlatiladigan shakl qo‘llaniladi. Masalan, borsa o‘rniga borsamiz, borsavuz.




Download 2,11 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish