Бухоро давлат университети

Қарағайтоифа ўсимликларнинг келиб чиқиши ва классификацияси.

Юксак ўсимликлар ичида уруғли ўсимликлар прогрессив эволюцион йўналиш сари ривожланиб борган. Улар спорали ўсимликлардан анча мураккаб тузилганлиги ва ташқи муҳитда мослашганлиги билан фарқ қилади. Уруғли ўсимликларда спорали ўсимликларга хос бўлган сув томчиларига боғлиқлик йўқ. Жинсий жараён, яъни уруғланиш куруқликда содир бўлади. Уруғли ўсимликларнинг янги бир устунлик томони шундаки, чангланиш ва уруғланиш жараёнлари уруғчили ўсимликларнинг ўзида содир бўлади.Чунки уруғ муртагида илдизча, пояча ва баргчаларни кўриш мумкин. Шу сабабдан уруғлар қулай шароитга тушиши билан ўсиб, ҳақиқий ўсимликка айланади. Спорали ўсимликларда эса спора ўсиб ўсимта ёки майсачадан жинсий органлар етилиб сув томчилари ёрдамида уруғланиш жараёни содир бўлади.

Уруғли ўсимликлар спорали ўсимликларга нисбатан қуруқликка яхшироқ мослашган ва кенг тарқалган. Бундан ташқари спорада озиқ моддалар уруғларга нисбатан кам бўлади. Шу сабабдан споралар тез-тез нобуд бўлиб туради. Уруғли ўсимликлар иккита бўлимга бўлиб ўрганилади:
1.Қарағайтоифа (Очиқ уруғлилар) ўсимликлар бўлими.
2.Магнолиятоифа (Ёпиқ уруғлилар) ўсимликлар бўлими.
Очиқ уруғли ўсимликларда уруғ ҳосил бўлади, лекин мева вужудга келмайди. Чунки очиқ уруғларда мева бўлмайди, уруғ куртак очиқ ҳолда жойлашган. Ёпиқ уруғли ўсимликларда эса уруғ ҳам, мева ҳам бор, яъни уруғни ташқи томондан мева ўраб туради. Шу сабабдан очиқ уруғли ва ёпиқ уруғли номлари келиб чиққан. Очиқ уруғли ўсимликларга қараганда ёпиқ уруғли ўсимликлар эволюцияси янада прогрессив бўлган.
Очиқ уруғли ўсимликлар ҳам юксак ўсимликлар сингари жуда қадимийдир. Улар палеозой эрасининг охири, мезазой эрасининг бошларида тахминан бундан 350-400 миллион йил олдин девон даврида пайдо бўлган. Айниқса, палеозой ва мезозой эраларида тоғ кўтарилиши жараёнлари натижасида қуруқлик кенгайиб борган. Намли муҳит бироз бўлса ҳам қурғоқчиликка айланган. Бундай муҳитнинг ўзгариши папоротникларни сиқиб чиқариб, уларнинг ўрнини очиқ уруғли ўсимликлар эгаллашига сабаб бўлган. Очиқ уруғли ўсимликлар баъзи олимларнинг фикрича, энг қадимий ҳар хил спорали қирққулоқлардан келиб чиққан. Очиқ уруғлилар ҳам бошқа уруғли ўсимликлар сингари ҳар хил споралидир. Микроспорангийлардан микроспора, мегаспорагийлардан мегаспора вояга етади. Бу иккала спора шакли, катта кичиклиги ва тузилиши жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади. Кўпинча микро ва мегаспоралар стробилларда (қуббаларда) вояга етади. Фақат қирилиб кетган айрим беннеттитларда битта стробилда микро ва мегоспоралар бўлган. Демак, айрим беннеттитларнинг стробиллари икки жинсли бўлган.
Очиқ уруғли ўсимликлар асосан дарахт ва буталардан иборат. Айрим турлари гнетум ва қизилча лиана шаклида ҳам учрайди. Уларнинг яна бир характерли томони шуки, ёғочлик қисми яхши ривожланган. Барглари хилма-хил шакл ва турлича катталикка эга. Шу сабабдан очиқ уруғлиларни классификация қилишда бу белгилар муҳим рол ўйнайди. Ҳозирги пайтда бу бўлимга кирувчи турларнинг сони 700 га яқин бўлиб, улар 68 туркум, 10 қабила ва 6 синф (аждод) га киради. Очиқ уруғлилар Ер юзида кенг тарқалган бўлиб, Шимолий ярим шарда Тайга ўрмонларини ҳосил қилади.
Очиқ уруғли ўсимликларнинг чиқиб келиши асосан девон даври билан боғлиқ бўлиб, уларнинг бундан 350-400 млн. йил илгари ўсган ҳар хил спорали шаклларининг қолдиқлари топилган. Очиқ уруғлилар эволюциясида камбийнинг пайдо бўлиши, иккиламчи ксилеманинг вужудга келиши катта рол ўйнаган, натижада уларнинг дарахтсимон шакллари тараққий этиб борган. Девон даврининг охирларида археоптерислар вужудга келиб, уларнинг бўйи 30 м га етган. Уларда дастлабки барглар шаклланиб борган, бу эса очиқ уруғли ўсимликларнинг пайдо бўлишида катта рол ўйнаган. Бу борада 1968 йилда Д. Ж.. Пети ва Ч. Беклар юқори девон даврига хос бўлган уруғ ёки уруғли ўсимликларнинг маҳсули уруғ бундан 370 млн. йил олдин бўлганлигини исботлаганлар.
Археоптерисларда ўзак ва иккиламчи ксилеманинг бўлиши уларни очиқ уруғлиларга яқинлаштиради. Лекин уруғли қирққулоқларда иккиламчи ксилема тараққий этмаган, умуман буларда ёғочлик ўрнига флоэма яхши ривожланган. Демак очиқ уруғлилар ҳақиқий қирққулоқлардан эмас, балки қандайдир оралиқ ўсимликлардан келиб чиққан бўлиши мумкин.
Очиқ уруғли ўсимликларда характерли белгилардан бири уруғнинг ҳосил бўлишидир. Уруғ уруғкуртакдан ҳосил бўлади. Уруғкуртак эса шакли ўзгарган мегоспорангийдир. Улар мегоспорофилда очиқ ҳолда ўрнашган. Магнолиятоифа ўсимликларда эса уруғкуртак уруғчи тугунчасининг ичида жойлашган.
Эволюция жараёнида мегоспорангия уруғкуртакка, микроспорангия эса чангдонга айланган. Микроспорангиялар эса чангга айланган.
Қарағайтоифа ўсимликлар ҳаётий шакли жиҳатдан дарахт, бута ва айрим лианалардан иборат. Моноподиал типда шохланган бу ўсимликларнинг илдиз системаси яхши тараққий этган.
Қарағайтоифаларга хос хусусиятлардан яна бири уларда қуббаларнинг бўлишидир. Қуббалар ўқ поя, қоплагич ва тангача барглардан ташкил топган. Тангача барглар қўлтиғида уруғкуртак ёки чангдонлар жойлашган, шунга кўра улар чангчи (эркаклик) ва уруғчи (урғочи) қуббаларга ажралади.
Ҳозирги классификациялар бўйича қарағайтоифалар қуйидаги 6 та синфга (аждодга) бўлинади: