Бухоро давлат университети

13.5. Инвестицияларда қалтислик
даражаси.

Инвестициялашда қалтис деганда инвестиция даромадларининг кўзда тутилган миқдоридан камайиш холати тушунилади. Даромадларнинг ўзгариши шкаласи қанчалик кенг бўлса, инвестициялашда қалтислик

203

даражаси шунчалик юқори бўлади. Инвестициялашда қалтислик манбаалари бир-бири билан жуда боғлиқ бўлганлиги сабабли уларнинг қайси бири даромадга қанчалик таъсир этганлигини аниқлаш жуда мушкул. Инвестициялашда қалтисликнинг асосий турлари: иш билан боғлиқ қалтислик , молиявий бозор тасодифи хавфлари, ахолининг сотиб олиш қобилияти билан боғлиқ бўлган молиявий хавф, фоиз хавфи ва бошқалар хисобланади.

Иш билан боғлиқ қалтислик келаѐтган даромадларнинг хамма инвесторлар билан хисоб-китоб қилишга етиши кафотланганлигидир. Бундай холатда жами даромад инвестиция харажатларини қоплай олмайди. Албатта, давлат (айрим мамлакатларда) бундай холатда харажатларнинг маълум бир қисмини ўз зиммасига олади. Асосан бу хавф бизнес билан боғлиқ бўлади. Молиявий хавф деганда ўз маблағлари ва қарзга олинган маблағлар компенсациялари натижасида келиб чиқадиган хавф тушунилади.

Инвестиция учун қанчалик кўп четдан қарз жалб этилса, молиявий шунчалик хавф кўпаяди. Бу хавфнинг ошиши асосан корхоналар қарз берувчи инвесторлар ўз вақтида фоиз тўловлари тўлашга иложсизлиги оқибатидан келиб чиқади. Белгиланган, яъни вақти аниқ кўрсатилган қарзлар ѐки қарз фоизлари лойиха ишга тушмасдан, даромад хали келмаган вақтдан бошлаб тўланиши керак. Корхоналарнинг бундай қарзларни тўлай олиш қобилияти йўқлиги молиявий хавфни туғдиради.

Ахолини товарлар сотиб олиш қобилиятининг пасайиши билан боғлиқ бўлган хавф асосан таклиф инфляцияси вақтида бўлади. Бу даврда пул бирлигининг харид қобилияти пасаяди. Айрим қимматбахо қоғозлар белгиланган вақтда инвесторга фойда келтиришни кўзда тутганлиги учун айрим холларда фоиз хавфига эга бўлади. Кўп холларда қимматбахо қоғозларнинг курслари олдинги курсларга нисбатан ўзгариб туради. Натижада қимматбахо қоғозлар чиқарган компаниялар белгилаб қўйилган фоизларни бера олмайдилар. Бу жараѐн қимматбахо

204

қоғозларнинг бозор бахолари тез-тез ўзгариб туриши натижасида вужудга келади.

Ликвидлик хавфи корхоналарнинг акцияларни керакли вақтда кўзда тутилган суммага сотишга имконияти бўлмай қолишини англатади. Агар кеча 1000 долларга акция сотиб олган бўлсангиз, бугун уни 800 долларга сотасиз, бундай акция юқори ликвидли эмас.

Бозор хавфи деганда бу даромадларни қимматбахо қоғозлар курси ўзгариши эмас, балки иқтисодий-

ижтимоий воқеалардан келиб чиқадиган хавф тушунчаларидир. Масалан, Яқин Шарқда уруш келиб чиқиш хавфи қурол-аслаха ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган акциялар хамда нефть махсулотлари ишлаб чиқаришга боғланган акциялар курсига таъсир этади. Тасодиф хавфи тўсатдан вужудга келадиган хавф бўлиб, инвестиция натижаларига жуда тез таъсир этади. Бунга иккита йирик компаниянинг бир-бирига қўшилиши ва бошқалар мисол бўла олади.

Умуман, хавфларни бахолашга уч хил йўналишда ѐндошиш мумкин. Анъанавий ишлаб чиқаришни тубдан ўзгартирадиган ѐки унинг тузилмасига салмоқли ўзгартириш киритадиган инвестицияларни жорий этиш билан боғлиқ лойихаларни қабул қилишда айрим холларда старт даврини мукаммал тахлил қилмаслик натижасида яратиладиган махсулотга етарли харидор топа олмаслик холлари вужудга келиши мумкин. Бунда, албатта, мукаммал вариантларни чуқур ўрганиш керак.

Хар хил муқобил вариантлар мавжуд бўлмаган холларда олдиндан маълум тадбирларни амалга ошириш керакки, улар хавфни йўқотишга қаратилган бўлсин. Навбатдаги ѐндашув асосан оддий лойихаларни ўз ичига олади. Бу лойихаларда маълум хавф мавжуд: масалан,

лойихани вужудга келтириш даврида ўртача кўрсаткичлардан фойдаланамиз, лекин кейинчалик бу кўрсаткичлардан маълум чекиниш вужудга келиши мумкин. Мана шу йўналишларни мисолда кўриб чиқамиз.

Лойихада темир-бетон заводи қуриш кўзда тутилган дейлик. Завод ахоли яшайдиган микрорайонда бўлиб, у ердан автотрасса ўтиши кўзда тутилган. Завод

205

қурилиши трассага яқин жойда бўлади. Завод қурилиши учун 5 млрд.сўм маблағ ажратилган. Бу завод ишлаб чиқарадиган махсулот хажми 2 млрд. билан 4 млрд.сўм орасида бўлади. Лойиханинг яшаш даври 5 йил, бу вақтдан сўнг завод сотиб юборилади. Заводнинг қолдиқ бахоси автотрасса қурилиши даври билан боғлиқ бўлиб, 1 млрд. билан 3 млрд.сўм орасидадир. Агар завод қурилгандан кейинги биринчи йили автотрасса қурилиши хақида қарор қабул қилинмаса унинг қолдиқ қиймати 3,5 млрд.сўм. Дисконтнинг қабул қилинган ставкаси 10% ва иккита вариантда махсулот сотиш хажми 0,5 млрд ѐки 1,5 млрд.сўм бўлади. Буни вариантлар бўйича аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади:

NPV NP_t  (1k)  RV  (1k)  - I

Бу ерда: NPt - соф фойда ва амортизация суммаси; RV- қолдиқ қиймат.

Қўйилган масала бир неча вариантда ечилиши мумкин.

• 
  йўл қурилишининг иккита варианти (1-қурилди, 0-қурилмади)
  

• 
  махсулот хажмининг иккита варианти (2 млрд.сўм ва 4 млрд.сўм). Биринчисининг эхтимоллиги 0,3, иккинчисиники эса 0,7.
  

• 
  заводни сотишнинг икки варианти (1-биринчи йилдан кейин ѐки 5-беш йилдан кейин).
  

• 
  5 йилдан сўнгги заводнинг тугатилиш бахоси (1 млрд.сўм ва 3 млрд.сўм), эхтимоллиги мос равишда 0,4 ва 0,6 ни ташкил этади.
  

Агар айтайлик, шу вариантларни комбинация қилсак, 720 вариант вужудга келади. Йўл қурилишининг мавжуд холдаги вариантларини 4 рақамли сонлар билан кодлаб чиқамиз. Коднинг хар бир позициясидаги рақам вариантнинг тавсифини билдиради. 1 рақами билан бошланувчи барча кодлар йўл қурилишини кўзда тутувчи вариантлардир. Маълум сабабларга кўра, 0 рақами билан бошланувчи биргина вариант мавжуд. Бу вариантга кўра, йўл қурилмайди ва завод бир йилдан сўнг сортилиши

206

керак. Шу сабабларга кўра, қуйида йўл қурилиши билан боғлиқ беш вариант кўрсатилган:

1. 
   1210 - махсулот сотиш хажми 2 млрд.сўм - завод биринчи йилдан сўнг сотилади.
   

2. 
   1251 - махсулот сотиш хажми 2 млрд.сўм - завод 5 йилдан кейин сотилади, қолдиқ бахоси
   
   1. 
      млрд.сўм.
      

3. 
   1253 - махсулот сотиш хажми 2 млрд.сўм - завод 5 йилда сўнг сотилади, қолдиқ бахоси 3 млрд.сўм.
   

4. 
   1410 - махсулот сотиш хажми 4 млрд.сўм - завод биринчи йили сотиб юборилади.
   

5. 
   1451 - махсулот сотиш хажми 4 млрд.сўм - завод беш йилдан кейин сотилади, қолдиқ бахоси 1 млрд.сўм.
   

6. 
   1453 - махсулот сотиш хажми 4 млрд.сўм - завод 5 йилдан кейин сотилади, қолдиқ бахоси
   

3. 
   млрд.сўм.
   

Хар бир вариантни бахолаш учун соф жорий қиймат формуласидан фойдаланамиз.

1251- вариант бўйича соф жорий қиймат хисоб-китоби

Кўрсаткичлар			1-	2-	3-	4-	5-	Жами
			йил	йил	йил	йил	йил
1.	Фойда		0,5	0,5	0,5	0,5	0,5
2.	Қолдиқ қиймати		-	-	-	-	1,0
3.Дисконт			1,1	1,4	1,3	1,46	1,61
коэффициенти					31	4
4.	Соф фойда		0,4	0,41	0,3	0,	0,31	1,893
			54	3	75	341	0
Келтирилган қолдиқ							0,62	0,621
сумма С1(10,10)							1
6.Келтирилган								2,514
сумма
7.	Соф	жорий						-2,486
қиймат		(6-қатор
инвестициялар)
2,514–5  -2,486

207

Шунга ўхшаш бошқа беш вариант учун хам соф келтирилган қиймат хисобланади.

Лойихани амалга ошириш вариантлари бўйича маълумотлар

Вариантлар	Соф жорий	Эхтимоллик
коди	қиймат
1210	- 1,364	0,3
1251	- 2,486	0
1253	- 1,245	0
1410	- 0,454	0
1451	1,307	0,28
1453	2,546	0,42
0	0	1

Жадвалда кўрсатилган манфий вариантларнинг барчаси зарар кўриладиган вариантлардир. Дастлабки уч вариантнинг барчасида сотиш хажми 2 млрд. сўм. 141-вариантда эса сотиш хажми 4 млрд.сўм ва агар шу вақтгача йўл қурилиши тўғрисида қарор қабул қилинмаса, завод ишга тушгандан бир йил сўнг сотилади. Сотиш хажми 4 млрд.сўмдан ортгандан сўнггина лойиха самарали бўлади. 1451 ва 1453-вариантларни амалга оширилиш эхтимоли юқоридаги жадвалда кўрсатилган ва қуйидагича:

1451 учун: 0,7 х 0,4қ0,28;
1453 учун: 0,7х 0,6 қ0,42 да.

Жадвалдаги маълумотлар ѐрдамида, ушбу лойихага маблағ сарфлашда хисобга олиниши зарур бўлган барча вариантлар бўйича соф келтирилган қийматни топиш мумкин.

NPVқ 0,3 * (-1,364)Қ0,28* 1,307Қ0,42*2,546 қ1,026