Бухоро давлат университети ҳузуридаги илмий даража берувчи dsc

мужаррад қофия, ё
ки 
ҳуружли мутлақ қофия
деб юритилади. 
Демак, Абдураҳмон Тамкин Бухорий ўзбек мумтоз адабиётининг назарий 
асосларидан, аруз шеър илмидан мукаммал даражада хабардор бўлган ва улардан 
усталик билан фойдалана олган. Ҳатто, Абдураҳмон Тамкин Бухоро мадрасаларида 
мударрислик қилган пайтларида, устоз сифатида, илм толибларига, шогирдларга бу 
ҳақда яхшигина сабоқ бера олган. 
Биламизки, қофиянинг яна бир кўриниши “муфрад” (ридфли) қофия ҳисобланади. 
Абдураҳмон Тамкин ижодида муфрад қофиянинг гўзал қўлланишини кўриш мумкин. 
Арузда равийдан олдин чўзиқ унлилардан бири келган қофия “муфрад” қофия деб 
номланади. Чўзиқ унли эса “ридф” деб аталади. 
Масалан: 
“Эй дилу дида шарм агар дори лаб бу банд аз талотим гуфт
о
р
Гар туро роҳ нест бахуршид ҳиммати ҳанчу хури над
о
р
”
48
Байтдаги “гуфтор 
– 
надор” сўзлари қофиядош сўзлар бўлиб, равий “р” 
ундоши, “о” унлиси ридф бўлиб келган. Байт эса муфрад қофия асосида ҳосил 
қилинган. 
Ёки; 
“Кўп панд берди менга бу забун замон 
Илм таҳсили деб ютдим қанча қон
”
49
 
48
Тамкин девони. 
– 
Тошкент. Шарқшунослик интитути қўлёзмалар фонди. №337. 4- б варақ

---

86 
Бу байтда эса, “замон 
– 
қон” сўзлари оҳанг ҳосил қилган бўлиб, “н” ундоши 
равий, “о” унлиси ридф саналади ва байт муфрад ёки ридфли қофия асосида юзага 
келган. 
Баъзан чўзиқ унли билан равий орасида яна бир ундош такрорланиб келиши аруз 
илмида “ридфи зойид” деб аталади. Бундай усулни қўллаган шоир “ридфи зойидли 
муфрад қофия” қўллаган бўлади. Абдураҳмон Тамкин ижодида бундай қофия турини 
ҳам учратиш мумкин.
Шунингдек, Абдураҳмон Тамкин “муқайяд” яъни “қайдли қофия”ни ҳам кенг 
қўллаган. Будай қофияларда қўш ундош қисқа унлидан сўнг келади ва қисқа унли 
“ҳазв”, равийдан олдинги ундош “қайд” деб айтилади. 
Қаранг: 
“Арз низ аз лутфи ў шуд дурр аст 
Че шайбу фарозе че болойи паст” 
50
Бунда “аст - паст” сўзлари оҳангдошлик ҳосил қилган:
“т” - равий;
“с” – қайд;
“а” - ҳазв дейилади. 
Изоҳ: айрим манбаларда муқайяд қофияни “равий билан тугаган қофия” деб ҳам 
айтилади. Бир қараганда бу ҳам тўғри, лекин аруз шундай шеър тизимики, унда ҳар бир 
ҳижо ёки товуш қайсидир вазифани бажаради ҳамда шоирнинг бу соҳадаги илмидан 
дарак беради. 
49
Тамкин девони. – Тошкент. Шарқшунослик интитути қўлёзмалар фонди. №337. 2- б варақ 
50
Тамкин девони. – Тошкент. Шарқшунослик интитути қўлёзмалар фонди. №337. 2- а варақ 

---

87 
Абдураҳмон Тамкиннинг қўлимиздаги девонига кирган шеърларида қофиянинг 
мураккаброқ тузулишига эга бўлган “муассас” (таъсисли) қофия намуналарини ҳам 
учратиш мумкин.
Муассас қофия шаклида фақат чўзиқ “о” унлиси билан равий ўртасида бир ундош 
ва ундан кейин бир унли келиши керак. Улардан чўзиқ “о” унлиси –“таъсис”, ундош 
“дахилъ деб, равий олдидаги қисқа унли эса “ишбў ” деб айтилади. 
Масалан, Абдураҳмон Тамкиннинг қуйидаги байтида :
“Муҳаммад сарвар тахти жалолат 
Расид дар авжи гардун бемалолат”
51
“жалолат - бемалолат” сўзлари қофияйи муассас бўлиб:
-
Чўзиқ “о” унлиси – таъсис; 
-
“л” ундоши - дахил; 
-
“а” қисқа унлиси – ишбо; 
-
“т” ундоши эса равийдир.