|
Шахс хусусиятларини ўлчаш
Кеттел сингари Айзенк ҳам шахснинг учта супер хусусиятидаги индивидуал фарқларни аниқлаш учун кўплаб ўзини-ўзи баҳолаш сўровномаларини ишлаб чиққан5. Уларнинг энг охиргиси “Айзенк шахс сўровномаси” ҳисобланади (Eysenck Personality Questionnaire, EPQ). EPQ пунктларидан намуналар 2-жадвалда берилган. Шуни эътиборга олиш керакки, бу сўровнома шахс структурасини шакллантиришда муҳим ҳисобланган мазкур уч факторли пунктдан иборат. Бундан ташқари, EPQ ўз ичига ёлғон шкаласини ҳам киритган бўлиб, унинг ёрдамида шахс ўзини яхши кўрсатиш мақсадида ёлғон ишлатишини аниқлаш мумкин бўлади. Шунингдек, 7-15 ёшдаги болаларни тест қилиш учун “Ўсмир шахс сўровномаси” (Junior EPQ) ҳам ишлаб чиқилган.
Айзенк ва Кеттел факторлаштиришда турли хил шахс сўровномаларидан фойдаланиши, шахсни таърифлашда муҳим ҳисобланган хусусиятлар сонида фарқлар юзага келишининг асосий сабаби ҳисобланади. Бу ерда факторли анализ натижалари бевосита олинаётган маълумотлар типи ва манбаасига боғлиқдир. Айзенкнинг шу нарсага ишшончи комил эдики, унинг икки критерияси – интроверсия/экстраверсия ва барқарорлик/нейротизм бошқа кўплаб шахс сўровномаларини ўтказган бир қанча тадқиқотчилар томонидан эмпирик жиҳатдан тасдиқланган. Ушбу нуқтаи назар тўғри эканлигини исботловчи асосий далиллар экстраверт ва интровертлар хулқ-атворини тадқиқ этилиши натижасида олинган.
Интроверт ва экстравертлар ўртасидаги фарқлар
Айзенк ўзининг назарий концепцияларида катта эътиборни аниқ ўлчовларга қаратди. Бугунги кунга қадар унинг ишларини катта қисми интроверсия-экстраверсияга боғлиқ равишда шахс хулқ-атворида фарқлар мавжуд бўлиш ёки бўлмаслигини аниқлашга қаратилган эди6.
Айзенкнинг таъкидлашича, хулқ-атвордаги индивидуал фарқлар факторли анализ орқали аниқланиши, сўровномалар ҳамда лаборатория шароитларида ўлчаниши мумкин.
Айзенк назарияси доирасидаги тест натижалари орқали олинган тадқиқотларга кўра, бир қатор эътиборга лойиқ фактлар келтирилган. Масалан, экстравертлар интровертларга қараганда, оғриққа анча чидамли бўлиб, иш пайтида суҳбат қуриш ва кофе ичиш учун кўпроқ пауза қилишади. Улардаги қўзғалиш ҳаракат ва фаолиятларини самарали бўлишини таъминласа, бу нарса интровертларга тўсқинлик қилади7.
Экстравертлар ва интровертлар ўртасидаги баъзи бир эмпирик ўрнатилган фарқлар қуйида келтирилади.
Интровертлар назарий ва илмий кўринишга эга бўлган фаолият турлари билан шуғулланишни ёқтиришса (масалан, инженерлик ишлари ва кимё каби), экстравертлар эса инсонлар билан ишлашни маъқул кўришади.
Коллежда интровертлар экстравертларга қараганда кўпроқ муваффақиятларга эришишади. Коллежни психиатрик сабабларга кўра қолдирадиган студентларнинг аксарияти интровертлар бўлса, академик сабабларга кўра қолдирадиганларининг асосий қисмини экстравертлар ташкил қилади.
Интровертлар эрталаб ўзларини анча тетик ҳис қилишса, экстравертларда бундай ҳолат кечқурун кузатилади. Бундан ташқари, интровертлар эрталаблари яхши ишлашади, экстравертлар эса куннинг иккинчи ярмида.
Интровертлар ва экстравертлар ўртасидаги асосий фарқлардан бири уларнинг стимулларга бўлган сезгирлигидир. Бу фарқ “лимон томчиси тести” ёрдамида осон аниқланиши мумкин. Агар бир одамнинг оғзига 4 томчи лимон суви томизилса, интровертларда экстравертларга қараганда икки баравар кўп сўлак ажралар экан. Бу ҳолат интроверт ва экстравертлар физиолик фаолияти билан боғлиқ ҳисобланади. Айзенкнинг фикрича, интроверт ҳамда экстравертларнинг стимулларга бўлган реакциясидаги фарқнинг асосий сабаби уларнинг бош мия стволидаги ретикуляр формациянинг фаолиятига боғлиқ.
Айзенкнинг шахснинг тўлиқ суратини яратишда қилган саъй-ҳаракаталари таҳсинга сазовордир. Кўпчилик психологлар уни илмий асосланган шахс структураси моделини яратишда биринчи даражали мутахассис деб ҳисоблашади. Ўзининг ҳар бир ишида Айзенк, индивидуал хулқдаги фарқларни тушунтиришда нейрофизиологик ҳамда генетик омиллар ролига эътибор қаратган. Бундан ташқари, унинг таъкидлашича, ишончли шахс назарияси яратишдаги асос – бу аниқ ўлчов ишлари ҳисобланади. Шунингдек, унинг криминология, таълим, психопатология ва хулқдаги ўзгаришлар соҳаларидаги тадқиқотларини алоҳида таҳкидлаб ўтиш жоиз. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкин-ки, Айзенк назариясининг шуҳрати ҳали бунданда юқорига кўтарилиб, олимлар томонидан уни ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан мукаммаллаштириш давом этади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
