Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

Қобилиятларнинг миқдор характеристикаси
Психологияда қобилиятларни миқдор жиҳат ўлчаш муаммоси катта тарихга эгадир. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида қатор психологлар (Кеттел, Термен, Спирмен ва бошқалар) оммавий ихтисослар учун касб танлашни амалга ошириш зарурати билан боғлиқ бўлган талаблар таъсири остида таълим олаётганларнинг қобилият даражасини аниқлашни таклиф қилиб чиқдилар. Бу билан шахснинг мартабалик даражасида тутган ўрнини ва унинг у ёки бу меҳнат фаолиятида, олий ўқув юртларида таълим олишида, ишлаб чиқаришда, армияда ва ижтимоий ҳаётда раҳбарлик лавозимларини олишга лаёқатларини аниқлаш таҳмин қилинган эди.
Бироқ қобилиятларни миқдор жиҳатдан баҳолаш муаммоси ўша давр жамияти шароитларида пайдо бўлиш давридан эътиборан икки хил характер касб этди. Бир томондан, у меҳнаткаш кишининг реал имкониятларини ва унинг амалда конкрет меҳнат фаолиятига лаёқатлилигини объектив равишда аниқлашга ваъда бердики, бунингсиз амалда иш (касб танлашга йўллаш) учун лаёқатли кишини топиш ва бу ишга лаёқатли кишиларни танлаш қийин бўлур эди. Меҳнат фаолиятида инсон омили (яъни реал инсон ва унинг қобилиятлари) эътиборга олинмайдиган олдинги даврга нисбатан қобилиятлар психологиясида миқдорий тадқиқотлар ғоясининг илғорлиги ана шундадир. Бошқа бир томондан, ўша давр шароитларида пайдо бўлган бу ғоя рус олимлари томонидан махсус усуллар ёрдамида қобилиятларнинг бир мунча юқори даражасини «аниқлаган» ҳукмрон синф намояндаларининг имтиёзли аҳволини психологик жиҳатдан асослаш учун фойдаланилди. Бу давр шароитларида социал зулм ва камситиш куролига айланган қобилиятларни миқдор жиҳатидан ўлчаш принципининг конкрет тадбиқ қилинишининг реакционаллиги мана шунда ифодаланади.
27.3. Қобилиятлар структураси
Киши эгаллаб оладиган фаолият (меҳнат, ўқиш, спорт ва шу каби фаолиятлар) унинг психологик фазилатларига (ақлий хусусиятларига, эмоционал-иродавий соҳаларига, сенсомоторикасига) юксак талаблар қўяди. Бу талабларни қандайдир битта сифат, ҳатто у тараққиётнинг жуда юксак даражасига эришган бўлса ҳам, қондира олмайди. Алоҳида олинган битта психик хусусият фаолиятнинг юксак маҳсулдорлигини таъминлай олади, бутун қобилиятларнинг эквиваленти сифатида намоён бўлади деган фикр илмий ҳақиқатга тўғри келмайдигаи фикрдир. Қобилиятлар мураккаб структурага эга бўлган психик фазилатлар йиғиндисидан иборатдир.