1.Доимий харажатлар:
- корхона толов мажбуриятлари,
- солиқлар,
- амортизация ажратмалари,
- ижара ҳақи,
- қориқлаш хизмати харажатлари,
- бошқарув ходимлари маоши
- бошқалар;
2.Узгарувчан харажатлар:
- хом-ашё,
- материаллар,
- ёнилги,
- транспорт хизмати,
- ишчилар иш ҳақи,
- ва бошқа харажатлар.
Умумий (ялпи) харажатлар – доимий ва озгарувчан харажатлар йигиндиси. Бевосита ишлаб чиқариш харажатлари – конкрет маҳсулот ишлаб чиқаришга кетган ва бевосита унинг таннархига қошилмайдиган харажатлар.
Билвосита харажатлар – маҳсулот таннархига бевосита қошилмайдиган харажатлар.
Уртача харажатлар – малум вақт оралигидаги маҳсулот бирлигига, товарлар партияси бойича ёки ташкилотлар гуруҳи бойича бир буюмга тогри келадиган харажатларнинг ортача катталиги.
Эксплуатация (фойдаланиш) харажатлари – ускуналар, машиналар, транспорт, ишлаб чиқариш воситаларини ва кундалик фойдаланиладиган хожалик буюмларини ишлатиш билан боглиқ болган харажатлар (яна муомала харажатлари).
Муомала харжатлари – Товар муомаласи жараёни билан боглиқ болган жами сарфлар. Муомала харажатлари икки турга болинади. Улар соф харажатлар ҳамда қошимча харажатлардир. Соф харажатларга:
- ускуналар билан жиҳозлаш;
- бинольарни иситиш;
- ёритиш;
- савдо ходимларига ҳақ толаш;
- ва бошқалар.
киради. Қошимча харажатларга эса:
- товарларни ташиш;
- истемолчиларга етказиш;
- уларни сақлаш;
- қисмли товарларни йигиш;
- уларни жойлаштириш;
- ураш;
- реклама;
- ва бошқа харажатлар.
Муомала харажатларининг асосий корсаткичи унинг даражаси ҳисобланади ва товар айланмаси ҳажмига нисбатан фоиз билан олчанади. Муомала харажатлари товар нархи таркибига киради. Шунинг учун ҳам унинг даражаси аҳоли турмуш даражасига бевосита тасир кўрсатади.
Шуни эслатиб ўтиш керакки, технологиянинг такомиллашуви омил
максулдорлигининг камайиши конунини умуман ишламаслигини билдирмайди, ушбу конун кар кандай ишлаб чикариш технологиясида кам ўз кучини саклаб колади. Расмдаги 1, 2 ва 3-такомиллашган технологияларга мос келувчи ишлаб чикариш чизикларидаги А, В, С нукталардан кейинги ишлаб чикариш нукталарида хар бир кўшимча сарфланган ишлаб чикариш омили (мекнат сарфи), ишлаб чикариш кажмини камайтиради.
Ишлаб чикариш эгри чизикларининг ўнгга юкорига силжиши ушбу конунни
ишлашини маълум маънода сездирмайди. Худди мана шу колат, яъни
максулдорликнинг камайиш конунини киска муддатли орликдаги ва узок муддатли ораликдаги (технологияларнинг такомиллашуви шароитида) ишлаш мокиятидаги англашмовчиликлар инглиз иктисодчи олими Томас Мальтусни (1766-1834) ер шарида аколининг узулуксиз ўсиши келажакда окир окибатларга олиб келиши мумкинлиги тўкрисидаги башоратига сабаб бўлди.
Мальтуснинг ушбу башорати асосида омил максулдорлигининг камайиш конуни ктади. Мальтус ер шаридаги кишлок хўжалигида ишлатиладиган ерларнинг нисбатан чекланганлиги ва унда мекнат киладиган аколининг ўсиб бориши пировардда мекнат унумдорлигини камайишига олиб келади ва чекланган ер ошиб борактган аколини озик-овкат билан етарли даражада таъминлай олмайди, деб фараз килади, яъни чекли ва ўртача максулдорликнинг камайиши билан аколининг ўсиб бориши умумий очарчиликка олиб келади.
Маълумки, Мальтус хатога йўл кўяди (лекин, унинг мекнат
унумдорлигининг камайиш тўкрисидаги фикри тўкри бўлсада). Жакондаги ишлаб чикариш тараккикти шуни кўрсатадики, иккинчи жакон урушидан кейинги йилларда озик-овкат ишлаб чикариш кажми жакон бўйича ошиб бормокда. Ишлаб чикариш омиларини бир-бири билан алмаштириш. Икки омилга боклик ишлаб чикариш функциясини кўриб чикамиз. Масалан, ишлаб чикаришда иккита омилдан - мекнат ва капиталдан фойдаланилади, дейлик. У колда ишлаб чикариш функцияси куйидаги кўринишда бўлади:
бу ерда - максулот кажми; - капитал; - мекнат.
масининг камайишига ва изокванта чизикининг тўкриланишига олиб келади.
Ишлаб чикариш функциясининг икки хусусий коли. Ишлаб чикариш
жаракнида бир омил билан иккинчи омилни алмаштиришда икки хусусий кол
мавжуд. Биринчи колда (5-расм) омиллар бир-бири билан тўлик алмаштирилади.
Бу ерда изоквантанинг кар кандай нуктасида ўзгармас кийматга эга: масининг камайишига ва изокванта чизикининг тўкриланишига олиб келади.
Ишлаб чикариш функциясининг икки хусусий коли. Ишлаб чикариш
жаракнида бир омил билан иккинчи омилни алмаштиришда икки хусусий кол
мавжуд. Биринчи колда (5-расм) омиллар бир-бири билан тўлик алмаштирилади.
Бу ерда изоквантанинг кар кандай нуктасида ўзгармас кийматга эга:
Ишлаб чикариш ресурслари чекланганда максимал максулот ишлаб чикариш масаласи фирмалар учун асосий масалалардан бири кисобланади. Масалани соддалаштириш учун иккита ўзгарувчи омилни кўрамиз: мекнат ва капитал.
Мекнат сарфи ( ) соатбай иш каки билан, капитал сарфи ( ) - ускуна, машина ва механизмлардан фойдаланиш вакти (соатларда) ўлчанади. Фараз килайлик, мекнат ва капитал ракобатлашган бозор шароитида клланади ва ижарага олинади. Мекнат Ишлаб чикариш ресурслари чекланганда максимал максулот ишлаб чикариш масаласи фирмалар учун асосий масалалардан бири кисобланади. Масалани соддалаштириш учун иккита ўзгарувчи омилни кўрамиз: мекнат ва капитал.
Мекнат сарфи ( ) соатбай иш каки билан, капитал сарфи ( ) - ускуна, машина ва механизмлардан фойдаланиш вакти (соатларда) ўлчанади. Фараз килайлик, мекнат ва капитал ракобатлашган бозор шароитида клланади ва ижарага олинади. Мекнат каки бир соатлик иш каки билан ўлчанади ва уни оркали белгилаймиз. Капитал нархи - ускуна, машиналарнинг бир соатлик ижара какига тенг дейлик ва уни деб белгилаймиз.
Мекнат ва капитал ракобатлашган бозор шароитида клланиши ва ижарага олинишини эътиборга олсак, уларнинг нархи бозорда аникланади ва ўзгармайди.
Демак, мекнат ва капитал нархлари ўзгармайди. Берилган харажатларда ишлаб чикаришни максималлаштириш масаласини карашда харажатлар чизикидан, яъни изокостадан фойдаланамиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |