Бухоро давлат университети “ИҚтисодиёт” кафедраси

 
 
ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИНИ САМАРАЛИ ВА БАРҚАРОР 
ФАОЛИЯТ КЎРСАТИШИНИ ТАЪМИНЛАШДА ИҚТИСОДИЙ-
СТАТИСТИК ТАҲЛИЛЛАРНИНГ РОЛИ 
Жалолов Илҳомжон Исомиддинович 
ТДИУ таянч докторанти 
Мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотлар натижасида ҳар бир 
соҳада эришилаётган ютуқлар давлатимизнинг нақадар юксалиб 
бораётганидан дарак бермоқда. Айниқса, Ўзбекистон Республакаси 
Президенти фармони асосида қабул қилинган “2017-2021 йилларда 
Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор 
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси” дастурининг ишлаб 
чиқилганлиги республикамизнинг барқарор ривожланишини таъминловчи 
йўлдир. Биз биламизки, бугунги кунда мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги 
соҳасида катта этибор қаралмоқда ва Ҳаракатлар стратегияси дастурининг 
учунчи 
йўналиши-
иқтисодиётни 
ривожлантириш 
ва 
фаол 
тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш соҳасида
аграр секторни ислоҳ 
қилиш стратегиясини ишлаб чиқишрежаси келтирилган. Шунингдек, 
Ўзбекистон 
Республакаси 
Президентининг2017 
йил 
10 
октябрдаги“Фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари 
фаолиятини янада ривожлантириш бўйича ташкилий чора-тадбирлари 
тўғрисида”ПҚ-3318-сон қарори мамлакатимизда аграр соҳани ислоҳ 
қилиш борасидаги яна бир муҳим қадамлардан бири саналади. 

---

117 
Бугунги замон талабидан келиб чиқиб, бозор иқтисодиёти шароитида 
рақобатни инобатга олган ҳолда, фермер хўжаликларининг замон 
талабларига мослашишини таъминлаш билан бир қаторда, ўзларининг 
иқтисодий салоҳиятларини иқтисодий статистик усуллар оркали мунтазам 
таҳлил қилиб боришлари зарур. Бу ўз навбатида корхонанинг иқтисодий 
салоҳиятини мунтазам назорат қилиб бориш имконини беради. Фермер 
хўжаликлариниг молиявий ҳисоботлари асосида уларнинг иқтисодий 
ҳолати ва ривожланиш тенденцияларини аниқлаш мумкин. Бунинг учун 
молиявий ҳисоботлар асосида маълумотлар базасини тайёрлаш, иқтисодий 
кўрсаткичларини аниқлаш ва статистик таҳлил қилиш талаб қилинади. 
Фермер хўжалигининг ижобий ва салбий натижаларини баҳолашда фақат 
статистик таҳлил ёрдаб беришини билсакда, бугунги кунда кўплаб фермер 
хўжаликлари бу таҳлилни амалга оширмай келишади. Бунинг оқибатида 
салбий омилларнинг таъсирини сезишмайди ва бу муаммони бартараф 
этиш чоралари кўрилмайди. Фермер хўжаликларида статистик таҳлилни 
қуйидаги 1-жадвал асосида амалга оширилиши таклиф қилинади.
1-жадвал 
Иқтисодий-статистик таҳлил жараёни 
Маълумотлар 
Корхонанинг иқтисодий кўрсатгичлари 
Статистик таҳлил усуллари 
Молиявий 
ҳисоботлар 
Корхонада умумий 
рентабеллик даражаси 
Баланснинг умумий 
ликвидлиги 
Гурухла
ш, ўртач
ами
қдо
рларва в
ариаци
я 
кўрса
тк
ич
лари
Динами
ка 
қато
рлари
С
тати
стик ин
де
ксл
ар
К
оррела
ци
онв
ар
ег
рес
сио
нт
аҳлил
Ички 
ҳисоботлар 
Меҳнат патенциали билан 
таъминланганлик ва меҳнат 
унумдорлиги 
Молиявий 
қарамлилик 
коэффиценти 
Ташқи 
маълумотлар 
Ўз маблағлари билан 
таъминланганлик даражаси 
кўрсатгичлари 
Тўловга қобиллик 
ёки қоплаш 
коэффиценти 
Қонунлар 
Шартномаларни бажариш 
коэффиценти 
Дебитор ва 
кредитор 
мажбуриятларнинг 
жами активдаги 
улуши 
Инфлятци 
ядаражаси 
Ўз маблағларининг 
самарадорлигини 
ифодаловчи кўрсатгичлар 
Асосий воситалар 
рентабеллиги 
Манба: Муаллиф томонидан тайёрланди. 
Шу жадвал асосида Бухоро вилоятида фаолият юриб келаётган 
"MADANIYAT MUHAMMAD ISMAT" фермер хўжалигининг молиявий 
натижалари 
маълумотларига 
асосан 
иқтисодий 
кўрсаткичларни 
аниқлаймиз ва статистик таҳлил натижаларига асосан унга баҳо берамиз. 
Фермер хўжалигида умумий рентабелликни аниқлангандан сўнг статистик 
таҳлил асосида молиявий фаолиятини баҳолаш мумкин. 

---

118 
2-жадвал 
"MADANIYAT MUHAMMAD ISMAT" фермер хўжалигиниг 
молиявий натижалари маълумотлариниг иқтисодий-статистик таҳлили 
2015 
2016 
2017 
Ўзгариши 
2015га нисбатан 
2016 га нисбатан 
суммада фоизда суммада фоизда 
Соф тушум 1068876,0 757030 953999 -114877,0 
-10,7 
196969,0 
26,0 
Таннарх 
859986 
531966 785639 
-74347,0 
-8,6 
253673,0 
47,7 
Бошқарув 
харажатлари 
110095 
141386 135521 
25426,0 
23,1 
-5865,0 
-4,1 
Соф фойда 
98795 
83678 
32839 
-65956,0 
-66,8 
-50839,0 
-60,8 
Рентабеллик 
0,092 
0,111 
0,034 
- 
-58 
- 
-76 
Манба: Фермер хўжалиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди. 
Фермер хўжалигида 2015 йилда тушум 106887 минг сўмни ва соф 
фойда 98795 минг сўмни ташкил қилиб, рентабеллик 0.092 коэфицентдан 
иборат. Бироқ 2016 йилда тушум камайган бўлсада, яъни 757030 минг 
сўмни ташкил қилсада, рентабеллик 0.111 ни ташкил қилмоқда. 
Шунингдек, 2017 йилда тушум 953999 сўмни ташкилқилиб, бу ўтган 
йилгига нисбатан 26 фоизга ошган бўлсада, таннархнинг 47 фоизга ошиб 
кетиши ҳисобига 2017 йилда рентабеллик 0.034 ни ташкил қилмоқда ва бу 
2016 йилга нисбатан 76 фоизга пасайганини кўриш мумкин. Бу кўрсаткич 
2015 йилга нисбатан 58 фоизга камайган. Бундан хулоса чиқарадиган 
бўлсак, 2016 йилда бошқарув харажатларининг ошиши, бироқ таннархнинг 
камайиши ҳисобига рентабеллик ошганлигини кўриш мумкин. 2017 йилга 
келиб эса, тушум ошган бўлсада аммо таннархнинг ошиб кетганлиги 
натижасида рентабеллик жуда тушиб кетганлигини кўриш мумкин. 
Статистик таҳлил натижасида фермер хўжалигида фаолиятнинг қайси 
қисмида салбий натижалар содир бўлганлигини ва унга тасир этган 
омилларни аниқлаш мумкинлигини жадвалдан кўриш мумкин. 
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, фермер хўжалигида эришилган 
ютуқлар ёки иқтисодий натижаларнинг тушиб кетишига қайси омиллар 
таъсир этганлигини аниқлаш муҳим ҳисобланади. Статистик таҳлил эса бу 
жараёнга тўғри баҳо берувчи восита ҳисобланади. Натижаларни 
умумлаштириб, қуйидагиларни таклиф этамиз: 
-корхоналарда маълумотлар базасини шакллантириш 
-иқтисодий-статистик таҳлилларни ўтказиш 
-корхона натижаларига таъсир этувчи омилларни ўрганиш