Бухоро- 2022 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

29 – расм. Тўғри чизиқли бўлмаган (а) ва тўғри чизиқ 3 – атомли молекула тебранма ҳаракати кўринишлари (схема)

29 – расмда тўғри чизиқли бўлмаган (а) ва тўғри чизиқли (б) конфигурациялардаги 3 – атомли молекула (масалан, Н₂О, SO₂, СО₂ ва бошқалар) нинг нормал тебранишлари схематик тарзда кўрсатилган. Уларда мавжуд симметрия юзаларидан бири молекуланинг ўз юзасига мос тушади, симметрия ўқи эса валентлик бурчаги биссектрисаси бўйлаб йўналишда. W₁ ва W₃ тебранишлар валентлик тебранма ҳаракат бўлса, W₂ – деформацияли тебранма ҳаракат ҳисобланади ва бу айниқса, тўғри чизиқли булмаган ҳолатдаги молекулада яққол фарқланади.

8.3 Турли хил мода молекулалари қутблилигини ўрганиш физик-кимёвий экспериментал усуллари

Юқорида мода молекулаларининг қутбли ва қутбсиз бўлишлиги, қутблиликни вужудга келтирувчи молекула таркиб тузилмасига хос асосий омиллар ва бошқа бир қатор илмий тушунчалар тўғрисида маълумотларни билиб олинди. Энда, молекула қутблиги, хусусан, дипол моментни аниклаш Дебай экспериментал усуллари ҳақидаги илмий ахборот ва хулосаларни баён қиламиз.

Молекулалар таркибидаги электрон ва протонларнинг қай тарзда жойлашишига қараб кутблилик вужудга келишини Дебай ҳар томонлама таҳлил ва тадқиқ қилган. Молекула қутблилик кўрсаткичини белгилайдиган «дипол моменти» (μ) тушунчасини ҳам илк бор Дебай (1912) фанга киритган. Шунинг учун ҳам μ нинг ўлчами бирлиги сифатида Кулон-метр (С.m) билан биргаликда «Дебай» ҳам қўлланилади.
Маълумки, хилма-хил табиий ва синтетик моддалар мавжуд. Уларнинг ҳосил бўлиши кимёвий, табиати ва таркиб-тузилмаларига қараб оддий ва мураккаб, органик ва анорганик, шунингдек полимер, яъни юқори молекулали бирикмаларга ажратилишини яхши биламиз. Моддаларнинг физик-кимёвий хоссалари, тузилишлари, айниқса, молекула тузилмаси шаклига қараб ҳам гуруҳларга ажратилишини билиб қўйиш керак. Масалан, тўғри чизиқли ват эгри чизиқли бўлмаган, цис – ва транс (конформация ёки конфигурация) кабилар. Таъкидлаш жоизки, барча турдаги моддалар қутбли ва қутбсизлигига кура 2 синфга ажратилади: бир хил кимёвий элемент атомларидан ҳосил бўлган азот (N₂), кислород (О₂), водород (Н₂), хлор (Сl) каби моддалар молекулалари қутбсиздир. Ҳар хил элемент атомлари бирлашишидан ҳосил бўлган молекулаларни олиб кўрилса, уларнинг айримлари ўутбли, бошқалари эса, қутбсиз бўлади. Шу нарса аниқланганки, таркибида электромусбат ҳамда электроманфий атомлар бўлган ҳолатлардагина молекулаларда қутблилик юзага келади. Масалан, энг оддий кимёвий бирикма, лекин мухим ҳаётий моддалардан ҳисобланадиган сув молекуласини олиб кўрамиз
Сувнинг молекуласи оддийгина қилиб Н₂О кўринишида кимёвий ифодалаш қабул қилинган. Унинг қутблилигини назарда тутган ҳолда, қуйидагича шаклларда тасвирлаш мумкин (29 - расм).