Бухоро- 2022 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

33 – расм. Молекуланинг КН спектри оралик утишлари

Бирор модда молекуласи муайян электрон ҳолатига эга бўлиб, комбинацияли нурланиш туфайли унинг электрон тузилишида энергетик қўзғалиш юзага келган пайтда ф л ю о р е с ц е н ц и я ҳодисаси содир бўлади. Бунда оддийгина мисол – фосфорли жисм юзасига ёруғлик нур тушганда, ёркин нур таралиши (коронги кечада йўл ҳаракати белгиларинингкўзга ташланиши). Демак, комбинацияли нур таратиш деганда модда молекулаларининг, ўзига хос ички айланма – тебранма ҳаракатлари билан боғлиқ равишда, маълум нурланиш таъсирида ўзидан нур сочиш тушунилади. Масалан, юқори тебранма ҳаракатга эга бўлган молекулага муайян нурланиш билан таъсир қилинди дейлик. Бунда, авваламбор, молекула индукцияланади. Ундан таралган нур спектрида, модда молекуласига тушган бирламчи нур частотаси билан бирга, молекуланинг индукцияланиши билан боғлиқ таралган нур частотаси чизиқлари ҳам ҳосил бўлади.

Молекула йўналтирилган бирламчи нур энергиясини Е=Е₀соs(ωt) кўринишида ифодаланса, унинг таъсирида тебранма ҳаракатидаги молекула дипол моментини Р(t) = a(q_i).
E=a(q_i) E₀Cos(ωt) тенгламаси билан аниқлаш мумкин. Бунда: а(qi) – молекуласининг қутбланиш даражаси; qi муайян вақт (t) давомида молекула таркибий қисмлари тебранишлари координат қийматлари. Молекула қутбланиши, яъни a(q_i) ни қуйидаги қатор билан ифодаланади
α(qi)= α₀ + ( о)

q_i= q_oiCos((ω_i+σ_i) га тенг деб, молекуланинг индукцияланган дипол моменти модуляциясини, яъни Р(t) қўйидаги кўринишда ёзиш мумкин:

Ушбу ифодалардан келиб чиқадиган хулоса шуки, молекулани ташкил қилувчи атом (ядролари) мометларини индукцияланиши туфайли тебранишлар модуляцияси ω – ω_i ва ω + ω_i частотали чизиқлар билан спектрда намоён бўлади. Комбинацияли таралган нур частотасининг ёрқинлиги одатда молекулани қўзғатадиган бошланғич нурланишнинг тахминан 10-8 кисмига тенг бўлишига қарамай, мазкур усулдан амалда жуда кенг миқиёсда ишлатилади. Таъкидлаш жоизки, ушбу усул жуда кўп математик ифодалардан фойдаланишни тақазо қилади. Кейинги йилларда, айниқса, ЭХМ ва бошқа автоматлаш тизимларини қўлланилиши туфайли, кейинги йилларда КН спектроскопия усулининг анча мукаммал техник воситалари бунёд қилинган.

КН – таралиш молекуляр спектроскопия анализ усулининг яна бир устунлик жиҳати шундаки, у текширишларни ҳар хил, яъни жуда юқори ва паст температураларда турли модда молекулаларининг кимёвий-реакция ва жараёнларга учратиб ҳам унинг фаоллигини баҳолаш имкониятига эга. Шунингдек, замонавий КН – таркатиш спектрокопия асбоблари махсус эталон (солиштириладиган) модда намунаси жойлаштирилган ампула – кюветалар билан ҳам жиҳозланган бўлади.