Bugungi kunda byudjet jarayonini samarali tashkil qilish ishlarini g’aznachilik nazoratisiz ta’minlash qiyin ekanligini olimlar va iqtisodchilar, qolaversa, soha mutaxassislari asosli ravishda e’tirof etmoqdalar

1. Rivojlagan mamlakatlar tizimida AQSH g’aznachiligining tutgan o’rni
O’zbekistonda optimal Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yaratish maqsadida Fransiya, AQSh, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlar misolida bu sohadagi ilg’or xalqaro tajriba o’rganildi. Turli davlatlarda funksiyalariga oid xalqaro tajribani batafsilroq ko’rib chiqamiz. Xorijiy davlatlarda byudjet tuzilmasi davlatning tuzilishi, hududiy-ma’muriy bo’linishi, iqtisodiyotining rivojlanishi darajasi, uning tarkibiy belgilariga bog’liq holda o’ziga xos xususiyatlarga ega. Davlat boshqaruvining ikkita shakli ma’lum:
-yagona (unitar)
-federativ
1-jadval.
Turli boshqaruv turlarida davlat moliyasini boshqarish modellari.

Mamlakat	Hukumat turi	Davlat boshqaruvining shakli
AQSH	federativ	ma’muriy ko’rsatmalarga asoslangan holda
Buyuk Britaniya	unitar	kelishuvlar asosida
Yaponiya	unitar	ma’muriy ko’rsatmalarga asoslangan holda
Fransiya	unitar	ma’muriy ko’rsatmalarga asoslangan holda
Braziliya	federativ	kelishuvlar asosida
Kanada	federativ	kelishuvlar asosida
Italiya	unitar	ma’muriy ko’rsatmalarga asoslangan holda
Germaniya	federativ	ma’muriy ko’rsatmalarga asoslangan holda

Ma'muriy ko'rsatmalar asosida qurilgan model.
Uning mohiyati shundaniboratki, byudjetdan moliyalashtirish jarayoni aniq moliyaviy ko‘rsatkichlar va byudjet topshiriqlari asosida amalga oshiriladi.
Bu jahon amaliyotida eng keng tarqalgan model bo'lib, Rossiya unga amal qiladigan mamlakatlardan biridir.
Shartnomalar asosida ishlaydigan model.
Unga ko'ra, davlat moliya tizimi yuqori turuvchi organlarning quyi organlar bilan tuzadigan shartnomalari asosidagi munosabatlarga asoslanadi. Shunday qilib, masalan, bosh vazirlik "bo'ysunuvchi" idoralarni pul mablag'lari va sifat ko'rsatkichlarini taqsimlash bilan xizmat ko'rsatish shartnomasi asosida moliyalashtiradi. Ushbu modelga ko'ra, davlat xizmatlari odatda tanlov asosida tanlangan turli tashkilotlar tomonidan taqdim etiladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotning davlat sektori subyektlari real sektor segmentlariga nisbatan ustunlikka ega bo‘lmaydi va davlat xizmatlarini ko‘rsatish jarayonida o‘zaro raqobatlashadi.
Ushbu modellarning amalga oshirilishini ta'minlaydigan eng muhim sub'ekt g'aznachilik organlaridir. G'aznachilik byudjeti ijrosi modellarini quyidagi asosiy belgilarga bo'lish mumkin:

1. 
   G'aznachilik roli. Turli mamlakatlarda g'aznachilikning roli quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
   

a) g'aznachilik faoliyati tasdiqlangan byudjetlar bo'yicha byudjet muassasalariga resurslarni oddiy taqsimlash bilan chegaralanganda passiv;
b) faol, G'aznachilik shunchaki resurslarni taqsimlashdan tashqari, majburiyatlar va xarajatlarni to'lash bo'yicha cheklovlarni belgilashi mumkin;
c) giperaktiv, qachonki g'azna oldindan belgilangan mezonlar asosida ma'lum xarajatlar operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsat berishi mumkin;
G'aznachilik byudjeti ijrosining 2 ta asosiy vositasi. Bu quyidagilar bo'lishi mumkin:
a) byudjet majburiyatlarining chegaralari;
b) byudjet va moliyaviy chegaralar;
c) byudjetdan ajratmalar
Buyuk Britaniya va Qo'shma Shtatlarda G'aznachilik va G'aznachilik eng keng vakolatlarga ega bo'lgan yagona organdir va shuning uchun uning byudjet ijrosidagi roli giperaktiv hisoblanadi. Masalan, AQSH da G'aznachilik iqtisodiy va moliyaviy funktsiyalardan tashqari, prezident, vitse-prezident va ularning oila a'zolarini himoya qiladi, shuningdek, moliyaviy tekshiruvlar bilan shug'ullanadi.
2-jadval.
G'aznachilik organlarining roli va byudjet ijrosini nazorat qiluvchi asosiy vositalar