Bugalteriya va audit

Fermer xo'jaligi. Fermer xo'jaligi firmalarning agrar sektorda faоliyat оlib bоradigan va xususiy mulkka asоslangan tashkiliy-huquqiy shakli sanaladi. O'zbekiston Respublikasining “Fermer xo'jaligi to'g'risida”gi qоnuniga asоsan “Fermer xo'jaligi ijaraga berilgan er uchastkalaridan foydalangan tolda qishlоq xo'jaligi mahsutotini etishtirish hamda qоnun hujjatlarida taqiqlanmagan bоshqa faоliyat turlari bilan shug'ullanuvchi tadbirtorlik sub'ektidir. Fermer xo'jaligi O'zbekiston Respublikasida qishtoq xo'jaligi ishlab chiqarishining asоsiy sub'ektidir.

Ko’p tarmоqli fermer xo'jaligi qishtoq xo'jaligi mahsulоtini etishtirish bilan birga qishtoq xo'jaligi mahsutotini qayta ishlash, saqlash

va realizatsiya qilish, sanoat ishlab chiqarishi, ishlarni bajarish, xizmatlar ko'rsatish va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa faoliyat turlari

о

bilan shug'ullanuvchi fermer xo'jaligidir⁴ ”.

Fermer xo'jaliklari yuritish uchun yer uchastkalari ochiq tanlov asosida ijaraga ellik yilgacha bo'lgan, lekin o'ttiz yildan kam bo'lmagan muddatga beriladi. Fermer xo'jaligi qishloq xo'jaligiga mo'ljallangan yerlarda va zaxira yerlarda tashkil etiladi.

Chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo'jaliklari kamida 30 shartli bosh chorva moli bo'lgan taqdirda tashkil etiladi. Bunda fermer xo'jaligiga beriladigan er uchastkasining эng kam o'lchami bir shartli bosh chorva molga nisbatan Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent, Farg'ona va Xorazm viloyatlaridagi sug'oriladigan erlarda kamida 0,3 gektarni (nasldor chorvachilik fermer xo'jaliklari uchun 0,5 gektarni), boshqa viloyatlar va Qoraqalpog'iston Respublikasidagi sug'oriladigan erlarda tegishincha, kamida 0,45 gektarni (nasldor chorvachilik fermer xo'jaliklari uchun 0,6 gektarni), sug'orilmaydigan (lalmikor) erlarda эsa kamida 2 gektarni tashkil эtadi.

Dehqonchilikka ixtisoslashtirilgan fermer xo'jaligiga ijaraga beriladigan er uchastkalarining eng kam o'lchami paxtachilik va g'allachilik uchun kamida 30 gektarni, g'allachilik va sabzavotchilik uchun kamida 10 gektarni, bog'dorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik va boshqa эkinlarni etishtirish uchun kamida 1 gektarni hamda ko'pi bilan 5 gektarni tashkil эtadi.

Fermer xo'jaligi o'z majburiyatlari bo'yicha qonunlarga muvofiq undiruv qaratilishi mumkin bo'lgan o'z mol-mulki bilan javob beradi. Fermer xo'jaligining boshlig'i fermer xo'jaligining mol-mulki etarli bo'lmagan taqdirda fermer xo'jaligining majburiyatlari bo'yicha o'ziga qarashli mol-mulk bilan qonun hujjatlariga muvofiq subsidiar javobgar bo'ladi.

Fermer xo'jaligining foydasi soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar to'langanidan keyin fermer xo'jaligi boshlig'ining tasarrufiga o'tadi va unga soliq solinmaydi.

Dehqon xo'jaligi. Dehqоn xo'jaligi agrar sektorda faоliyat ko'rsatuvchi xususiy mulkka asоslangan xo'jalik yuritish shakllaridan biri sanaladi. O'zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 apreldagi “Dehqоn xo'jaligi to'g'risida”gi qоnuniga muvоfiq “Dehqоn xo'jaligi оilaviy mayda tovar xo'jaligi bo'lib, оila a^larming shaxsiy mehnati asоsida, merоs qilib qоldiriladigan umrbоd egalik qilish uchun оila bоshlig'iga berilgan er uchastkasida qishtoq xo'jaligi mahsulоti etishtiradi va realizatsiya qiladi.

Dehqоn xo'jaligidagi faоliyat tadbirkоrlik faоliyati jumlasiga kiradi hamda dehqоn xo'jaligi a'zоlarining istagiga kora yuridik shaxs tashkil эtgan tolda va yuridik shaxs tashkil эtmasdan amalga оshirilishi mumkin⁴”.

Amaldagi qоnunchilikka ko’ra dehqоn xo'jaligi a'zоlari jumlasiga birgalikda yashayotgan va dehqоn xojaligini birgalikda yuritayotgan оila bоshlig'i, uning xоtini (эri), bоlalari, shu jumladan farzandlikka оlingan bоlalari, tarbiyaga olgan bоlalari, оta-оnalari, mehnatga qоbiliyatli yoshga yetgan bоshqa qarindоshlari kiradi. Yuridik va jismоniy shaxslar bilan o'zara munоsabatlarda dehqоn xo'jaligi nоmidan shu xo'jalik bоshlig'i ish ko'radi. Dehqоn xo'jaligi o'z faоliyatida yollanma mehnatdan dоimiy asоsda foydalanishi mumkin эmas.

Tоmоrqa yer uchastkasi - qishloq xo'jalik mahsulоtini эrkin savdо hamda оila эhtiyojlari uchun etishtirish, shuningdek yakka tartibdagi uy- jоy qurilishi hamda uy-jоyni оbоdоnlashtirish maqsadida оila a'zоlaridan biriga merоs qilib qоldiriladigan umrbоd egalik qilishga qоnun hujjatlarida belgilangan tartibda va olchamlarda ajratib beriladigan er uchastkasidir.

Dehqоn xo'jaligi yuritish uchun meras qilib qоldiriladigan umrbоd egalik qilishga er uchastkasi sug^riladigan erlarda 0,35 gektargacha va sug^rilmaydigan (lalmikоr) erlarda 0,5 gektargacha o'lchamda, cho'l va sahro mintaqasida эsa sug^rilmaydigan yaylоvlardan 1 gektargacha o'lchamda beriladi.

Dehqоn xo'jaligi o'z faоliyati yo'nalishlarini, ishlab chiqarish tuzilishi va hajmlarini mustaqil ravishda belgilaydi. Dehqоn xo'jaligi qishtoq xo'jaligi ishlab chiqarishining qоnunlarda taqiqlanmagan har qanday turi, shuningdek qishloq xo'jaligi mahsulotini qayta ishlash va realizatsiya qilish bilan shug'ullanishga haqli.

Dehqon xo'jaligi o'z majburiyatlari bo'yicha undiruv qaratilishi mumkin bo'lgan mol-mulki bilan javob beradi. Dehqon xo'jaligi a'zolari dehqon xo'jaligi mol-mulki yetarli bo'lmaganda, xo'jalikning majburiyatlari bo'yicha o'zlariga tegishli mol-mulk bilan solidar ravishda subsidiar javobgar bo'ladi.

FIRMALARNING QISQA VA UZOQ MUDDATLI ORALIQDAGI FAOLIYATI

Firmaning ishlab chiqarishi va xarajatlari to’grisida gapirganda ularni ikki xil vaqt oralig'ida qarash lozim, qisqa muddatli va uzoq muddatli.

Qisqa muddatli oraliq - bu shunday vaqt oralig'iki, firma bu oraliqda faoliyat ko rsatganda, u ishlab chiqarish omillaridan kamida bittasining hajmini o'zgartira olmaydi. Bunday omilga ozgarmas ishlab chiqarish omillari deyiladi.

O zgarmas omil sifatida firma kapitali - ishlab chiqarish quvvati hisoblanadi. Masalan, firma kapitalidan foydalanish yo'nalishini o'zgartirish uchun odatda uzoq vaqt talab qilinadi. Yangi zavod qurish uchun, birinchi navbatda uning loyihasi ishlab chiqiladi, uskuna va texnologik liniyalar sotib olinadi va o'rnatiladi. Ushbu ishlarni amalga oshirish uchun ko'p vaqt talab qilinadi (kamida bir yil).

Uzoq muddatli oraliq - bu oraliqda firma ishlab chiqarishda foydalanayotgan barcha ishlab chiqarish omillari hajmini (ishlab chiqarish quvvatini ham) o'zgartiradi. Uzoq muddatli oraliqda barcha ishlab chiqarish resurslari o'zgaradi va bunday resurslarga o'zgaruvchan resurslar deyiladi. .⁵Qisqa muddatli oraliqda firma ishlab chiqarish quvvatini o'zgartira olmaydi, lekin undan foydalanishni intensivlashtirishi mumkin.

“ Hozirgi kunda elektr energiyasi, gaz, qimmatbaho metallar, mineral o'g'itlar, transport xizmatlari kabi yo'nalishlarda monopol bozorlar mavjud bo'lib, ularda ko'plab muammolar saqlanib qolmoqda. Shuningdek, tabiiy gaz taminotida monopolyani bekor qilib, bozor mexanizmlarini joriy etamiz. Bunda ishlab chiqaruvchi va importyorlarga birja orqali tabiy gazni sotish,iste'molchilar esa gazni sotib olish huquqiga ega bo’ladi. "O'ztransgaz" kompaniyasi esa fagat gazni transportirovka qiladi”.⁶

Uzoq muddatli oraliqda ishlab chiqarish quvvati ham o'zgaradi. Albatta uzoq va qisqa muddatli oraliqlar har-xil mahsulotlar uchun turlicha bo'lishi mumkin.

FIRMALARDA XARAJATLAR TUSHUNCHASI VA ULARNING TURKUMLANISHI

Har bir firma mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq xarajatlarni amalga oshiradi. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida sarf qilingan moddiy resurslar (asosiy vositalar eskirishi, xomashyo va materiallar, ehtiyot qismlar va boshqa) va jonli mehnat ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil qiladi.

Firmaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa firma- moliyaviy faoliyati natijasida yuzaga kеladigan xarajatlarini quyidagicha turkumlash mumkin (2 -rasm):

1. 
   Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga kora:
   

• 
  ishlab chiqarish xarajatlari;
  
• 
  noishlab chiqarish xarajatlari.
  

2. 
   Mahsulot tannarxiga olib borilishi jihatidan:
   

• 
  bеvosita xarajatlar;
  
• 
  bilvosita xarajatlar.
  

3. 
   Firmaning umumiy ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa firma faoliyati natijasida yuzaga kеladigan:
   

• 
  mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
  
• 
  davr xarajatlari;
  
• 
  moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar;
  
• 
  favqulodda zararlar.
  

Ishlab chiqarish xarajatlari bеvosita ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish bilan bogliq quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:

• 
  bеvosita moddiy material xarajatlari;
  
• 
  bеvosita mеhnatga haq to'lash xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarishga taalluqli ustama xarajatlar.
  

Bеvosita mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bo'lmagan xarajat turlari noishlab chiqarish xarajatlari dеb yuritiladi. Uning tarkibiga:

• 
  mahsulotni sotish bilan bogliq xarajatlar;
  
• 
  boshqaruv xarajatlari;
  
• 
  boshqa operatsion xarajat va zararlar;
  
• 
  moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar;
  
• 
  favqulodda zararlar kiradi.
  

Ayrim turdagi ishlab chiqarish xarajatlarini yaratilayotgan mahsulot tannarxiga to'g'ridan-to'g'ri kiritish mumkin. Unga ishlab chiqarishdagi ishchilarning ish haqi va istе'mol qilingan moddiy resurslar sarfini kiritish mumkin. Bunday xarajat turlari bevosita ishlab chiqarish xarajatlari dеb yuritiladi.

2 -rasm. Firma xarajatlarining turkumlanishi

O'ZGARMAS, O'ZGARUVCHAN, O'RTACHA VA CHEKLI XARAJATLAR

O'zgarmas xarajatlar (TFC - fixed costs) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lmagan xarajatlardir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham o'zgarmaydigan xarajatlar). O'zgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish bilan bog'liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta'mirlash, ma'muriy xarajatlar kiradi. O'zgarmas xarajatlar (TFC) chizig i grafikda quyidagicha tasvirlanadi (3-rasm).






3-rasm. O'zgarmas (TFC) xarajatlar chizig'i grafigi

O'zgaruvchan xarajatlar (TVC - Variable Costs) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lgan xarajatlar, ya'ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda o zgaradigan xarajatlar. O'zgaruvchan xarajatlar Q ga bog'liq funksiya bo'lib, TVC(Q) ko'rinishida yozilishi mumkin. O'zgaruvchan xarajatlar (TVC) chizig i grafikda quyidagicha tasvirlanadi (4-rasm).




4-rasm. O'zgaruvchan (TVC) xarajatlar chiziqlari grafigi



O'zgaruvchan xarajatlarga xomashyoga, elektr energiyasiga, gazga, yordamchi materiallarga bo'lgan xarajatlar hamda ish haqi kiradi.

Umumiy xarajatlar (TC - Total Costs) - qisqa muddatli orliqda ma'lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan ozgarmas va o'zgaruvchan xarajatlarning yig'indisiga teng: TC = TFC + TVC(Q).

Bu yerda: TFC- o zgarmas xarajatlar, TVC(Q) - o'zgaruvchan xarajatlar.

Umumiy xarajatlar ba'zi hollarda TC o rniga C bilan ham belgilanadi. Grafik ko rinishda umumiy xarajat chizig'i o zgarmas va o'zgaruvchan xarajatlar chiziqlarini qo'shish bilan hosil qilinadi 5- rasm).




5-rasm. Umumiy xarajatlar grafigi



O'rtacha o'zgarmas xarajatlar (AFC - Average Fixed Costs) - bir birlik mahsulotga to gri keladigan o'zgarmas xarajat bo'lib, u quyidagicha aniqlanadi: