Bugalteriya va audit

FIRMA TUSHUNCHASI VA UNING TURKUMLANISHI

Bozor xo'jaligining asosiy elementlaridan biri firma hisoblanadi. Ammo amaliyotda ko'pincha korxona so'zi ko'p ishlatiladi. Eng avvalo korxona va firma so'zlarining terminologik farqlarini korib chiqsak.

1. 
   Korxona - bu zavod, fabrika, ferma va boshqa ko'rinishdagi tashkilot bo'lib, u asosan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish hamda taqsimlash bilan shug'ullanadi.
   
2. 
   Firma esa, egaligida alohida mol-mulki bo'lgan va o'ziga qarashli bo'lgan korxonada (korxonalarda) mustaqil xo'jalik faoliyatini amalga oshiradigan yuridik tashkilotdir. Firma maksimal foyda olish va iqtisodiy ne'matlarni ishlab chiqarish maqsadida resurslarni birlashtiradi.
   

Firma tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi. Ozbekiston Respublikasining 2012 yil 3 mayda qabul qilingan yangi tahrirdagi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari togrisida”gi qonunining 3-moddasida “Tadbirkorlik faoliyati” tushunchasiga quyidagicha ta'rif beriladi: “Tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati sub'ektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o'z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat” hisoblanadi.
Firmalarni turli mezonlar bo'yicha turkumlash mumkin (1-rasm):

1. 
   Huquqiy maqomi bo'yicha:
   

• 
  jismоniy shахs;
  
• 
  yuridik shахs.
  

2. 
   Mulkchilik shakli bo'yicha:
   

• 
  xususiy mulk egаligidа;
  
• 
  hаmkоrlik mulkidа;
  
• 
  korporotiv mulkdа.
  

3. 
   Band bo'lgan xodimlar soni bo'yicha:
   

• 
  yakka tаdbirkоr;
  
• 
  mikrоfirmа;
  
• 
  kichik korxona;
  

yirik korxona.





1-rasm

4.Tashkiliy-huquqiy shakli bo'yicha:

• 
  yakka tartibdagi tadbirkоrlik;
  
• 
  xususiy firma;
  
• 
  оilaviy kоrxоna;
  
• 
  fermer xo'jaligi;
  
• 
  dehqоn xo'jaligi;
  
• 
  to'liq shirkat;
  
• 
  kommandit shirkat;
  
• 
  mas'uliyati cheklangan jamiyat;
  
• 
  qo'shimcha mas'uliyatli jamiyat;
  
• 
  aksiyadоrlik jamiyati ;
  
• 
  ishlab chiqarish kооperativlari;
  
• 
  unitar korxona va bоshq.
  

5. 
   Faoliyat yo'nalishi bo'yicha:
   

• 
  ishlab chiqarish yo'nalishidagi;
  
• 
  xizmat ko'rsatish yo'nalishidagi;
  
• 
  tijоrat yo'nalishidagi;
  
• 
  mоliyaviy yo'nalishdagi;
  
• 
  kоnsalting (maslahat) yo'nalishidagi va bоshq.
  

5. 
   Tarmoq tarkibi bo'yicha:
   

• 
  sanoat;
  
• 
  qishtoq xo'jaligi;
  
• 
  savdо va umumiy оvqatlanish;
  
• 
  xizmat ko'rsatish;
  
• 
  transport va alоqa;
  
• 
  uy-joy va kоmmunal xo'jaligi;
  
• 
  qurilish;
  
• 
  mоliya;
  
• 
  ta'lim va fan;
  
• 
  bоshqa sоhalardagi.
  

Amaldagi qonunchilikka kora, tadbirkorlik faoliyati bilan jismoniy yoki yuridik shaxs sifatida shug'ullanish mumkin. O'zbekiston Respublikasining “Fuqarolik Kodeksi”ga muvofiq fuqarolar (jismoniy shaxslar) deganda respublikamizning fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek,, fuqaroligi bo'lmagan shaxslar tushuniladi. Fuqaro (jismoniy shaxs) yakka tadbirkor sifatida davlat ro'yxatidan o'tgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanishga haqlidir.

“Fuqarolik Kodeksi”ning 39-moddasiga muvofiq: “o'z mulkida, xo'jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo'lgan hamda o'z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o'z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo'la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da'vogar va javobgar bo'la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi”. Ammo yuridik shaxslarning faqatgina foyda olishni o'z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan turlari, ya'ni tijoratchi tashkilotlar tadbirkorlik sub'ektlari hisoblanadi.

Mulk shakli bo'yicha firmalar quyidagicha guruhlanadi:

• 
  yakka mulk egaligi (yakka tartibdagi tadbirkorlar, dehqon xo'jaliklari, fermer xo'jaliklari, xususiy firmalar);
  
• 
  hamkorlikdagi mulk egaligi (xo'jalik shirkatlari (to'liq va kommandit), mas'uliyati cheklangan va qoshimcha mas'uliyatli jamiyatlar, qishloq xo'jaligi shirkatlari, kooperativlar boshq.);
  
• 
  korporasiya (aksiyadorlik jamiyati).
  

Yakka mulk egaligi o'z manfaatlari yo'lida biznesni mustaqil tashkil etish imkonini beradi. Yakka mulk egaligidagi firmalarning mulki bir kishiga tegishli bo'lib, bo'linmasdir.