Budjet hisobi

2.  Budjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari turlari. 
Budjet taqchilligi vaqtinchalik hisoblanadi, agarda uni zabt etish uchun 
imkoniyatlar va sharoitlar yetarli bo‘lsa. Jaxon tajribasida iqtisodiyotni barqaror 
rivojlanishi sharoitida passiv budjet taqchilligi YaIMga nisbatan 2-3 % bilan 
chegaralanadi, milliy daromadga- 5%, budjetnin xarajatlar qismiga nisbatan – 8-
10%.  

---

 
110 
Davomiyligiga ko‘ra budjet taqchilligi surunkali va vaqtinchalik bo‘lishi 
mumkin. Surunkali budjet taqchilligi yildan yilga uzoq davr mobaynida yuzaga 
keladi va “qiyin davolanadigan” hisoblanadi. Uning paydo bo‘lishining asosiy 
sabablari bo‘lib iqtisodiy krizisning uzoq muddatli sikli, uzoq davom etadigan 
urushlar, favqulotda hodisalar, tinch davrda harbiy sohaga haddan ziyod 
xarajatlar va boshqa shu kabi sabablar bo‘lishi mumkin. Surunkali budjet 
taqchilligidan farqli o‘laroq vaqtinchalik taqchillik unchalik xavfli va bartaraf 
etish juda ham mushkul hisoblanmaydi. Uning davomiyligi bir necha oyga teng 
bo‘lishi mumkin. Uning asosida qoidaga ko‘ra iqtisodiyotdagi chuqur 
bo‘lmagan krizis hodisalari yotadi, balki bir qator ob’ektiv (tabiiy ofatlar va 
boshqalar) va sub’ektiv (rejalashtirish va prognoz qilishdagi xatolar, jaxonda 
tovar va fond bozorlaridagi narxlarning tebranishi va boshqalar) sabablar 
hisoblanadi. 
Budjet taqchilligini yana bir qator kriteriyalar bo‘yicha turlarga 
bo‘lishimiz mumkin. Vujudga kelish xarakteriga qarab budjet taqchilligini 
tasodifiy va haqiqiy bo‘lishi mukin. Tasodifiy (kassaviy) budjet taqchilligi 
daromadlarni tushishi va xarajatlarni amalga oshirilishidagi vaqtinchalik 
uzilishlarida paydo bo‘ladi. Tasodifiy budjet taqchilligi asosan mahalliy 
budjetlarga xos, chunki ular ko‘pincha yagona moliyalashtirish manbasiga 
bo‘g’liq bo‘ladilar. Haqiqiy  budjet taqchilligi budjet daromadlarining o‘sishi 
budjet xarajatlari o‘sishidan ortda qolishi sababli vujudga keladi. Shunday qilib 
budjet taqchilligi – bu tasodifiy hodisa emas, u iqtisodiyotni rivojlanishida qator 
faktorlar orqali siklli jarayonlarda vujudga keladi.  
Budjet barqaroqligini ta’minlash va budjet taqchilligiga yo‘l 
qo‘ymaslikning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu budjetni to‘g’ri rejalashtirish 
hisoblanadi. Budjet barqaroqligiga erishish uchun budjetni rejalashtirishda qator 
usullar qo‘llaniladi: 
1. Budet xarajatlarini limitlash, aniqrog’i har bir budjet muassasasi uchun 
har bir xarajat turi bo‘yicha chegara miqdorini belgilash; 

---

 
111