Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

уч
ой қим ирлам ай ўтириш ди - кем а 
троп и к кенгликларда сузиб борарди - т еп ад а янги
276

---

англиялик м ает ш ки п ер
46
китобдан ним аларнидир 
қи р о ат билан ўқи ётган и н и эш и ти ш арди ; ўн йил 
ўтгандан кейинги на бу китобнинг Библия эканли- 
гини билди. У ғуж ан ак бўлиб ўти раркан , ан ч агач а 
калам уш лардан кўзини узмади, улар цивилизация 
ш арои тлари д а одам боласи билан ёнм а-ён яш аб 
т а б и и й ҳ у ш ёрли к в а ч а қ қ о н л и к н и унутиб қўй- 
ганди. У орти қча қийналм асдан кўлини чўзди-ю, 
каламуш ни тутиб олди-ю уни ш ош илм асдан еди, 
бу махлуқни ш ундоқ осон ушлаб олганига в а улар 
ҳозиргача ти р и к яш аб келаётганига ҳайрон қолди. 
Ўш анда бола узун оқ кўйлак кийганди, кўйлакни 
унга кул жаллоб берган, бу одам савдогарчиликни 
унитар ч ерков
47
д ьякон и
48
лавозими билан кўшиб 
олиб борарди. Бола ў ш а пайтларда ф а қ а т ўз лаҳж а- 
сидагина сўзлай оларди.
Ҳозир у эгнидаги сурп иш тонни ҳисоблам аганда 
деярли яланғоч эди, бундай лозимларни ҳиндулар 
оқтанлилардан сотиб олишарди, я н а белида тасмага 
боғланган тумори ҳам бор эди. Тумор Иссетибеҳа 
П а р и ж д ан кел ти р ган с а д а ф л о р н етн и н г
49
я р и м
бўлаги в а м окассин илонининг чаноғидан иборат 
эди. Бу илонни унинг ўзи ўлдириб, заҳарли бошидан 
бош қа ҳам м асин и еб битирганди. У пичанхонада 
биқиниб ётар, уйга, кем а қолдиқларига қ арар, ноғо- 
раларнинг тар ақл аш и га қулоқ тутар в а ноғоралар 
атр о ф и д а сакраб р а қ с ту ш аётган и н и кўз ўнгига 
келтирарди.
Тун бўйи ш ундай ётди. Эрталаб у табиб ўзининг 
сассиқкўзан н и м часи да таш қ а р и га ч и қ қан и в а ха- 
ч и р и га ўтириб ж ўнаганини кўрди. У бутун вужуди 
ч ан гак бўлиб, хачи р туёқларидан кўтарилган чанг
46 Ш кипер - кап и тан н и н г эскирган номи.
47 Унитар черков - ҳудонинг ягоналиги ҳақидаги таълимот- 
га асосланувчи черков.
48 Д ьякон - ч ерковд а ёрдам чи руҳоний.
49 Лорнет - дастали кўзойнак.
277

---

босилмагунча йўлга қар аб турди. Ана ш унда у ҳали 
н а ф а с олаётганини п ай қ ад и в а ҳали-ҳамон ҳаво 
ю таётган и га аж аблан ди , қар ан г, ун га ҳали ҳаво 
к е р а к экан -а. У я н а биқиниб ж и м ги н а ётди, қачон 
бу ердан кетиш ини кутиб ҳ аран ди , кўзлари бироз- 
ги н а осуда, ти н и қ ш уълаланиб йилтиради, енгил, 
бир м аром да н аф а с оларди, ш унда у Луи Шумурт 
и чкаридан чи ққан и н и в а к ў кка қараган и н и кўрди. 
Кун ёришиб келарди, саҳнда пўрим кийинган беш та 
ҳинду чўнқайиб ўтириш арди, туш га бориб уларнинг 
сони йигирм а беш тага етди. Қуёш ғарбга йўл ол- 
ганда, улар ер д а чукур ўчок, қази й бош ладилар, бу 
ерда ҳозон қуриб, эт в а я м с
50
қовурадилар; бу ваҳтга 
келиб ю здан ортиқ одам йиғилди, ҳам м алари евро- 
п а ч а либосларидан ҳийналиш иб, ўн ғай си злан и б, 
лекин ўзларини сабр-тоҳат в а и ззат-икром билан 
тутардилар; ш унда негр, Шумурт ош хонадан Ис- 
сетибеҳанинг байталини олиб чиқиб, уни д ар ах тга 
бойлаганини кўрди, я н а бироз в а қ т ўтгач, Шумурт 
уй эш игида 
цари
итни етаклаб пайдо бўлди; бу ит 
кўп и н ча И ссетибеҳанинг ўриндиғи олдида чўзилиб 
ётарди. Итни ҳам у д ар ах т тан аси га боғлади, кейин 
ҳам м ага бирма-бир сиполик билан кўз югуртириб 
ҳараб, ўзи ҳам ўтирди. Ит бирдан увиллай бош ла­
ди. Қуёш ботаётган паллада ҳам ҳам он увилларди. 
Қуёш ғарбга бота бош лаганда негр саройнинг орқа 
деворидан ж ар л и к к а туш ди, ж арли кд ан булоҳқа 
бориларди. Бу ер ҳоронғилаш иб қолганди. Ж а р ­
ли кка туш гач, негр югуриб кетди. О рқадан итнинг 
увиллагани эш итиларди. Булок, я қ и н и д а у бош ҳа 
бир негрга дуч келди, бир зум - бу чопиб бора ту- 
риб, у ж о й и д а т и к туриб - бир-бирларига ҳараб 
ҳолдилар, и кки турли оламни бир-биридан аж ра- 
тиб турган девор ош а қ ар аган д ай бўлдилар. Тезда 
оутунлай қоронғи туш ди, у эса тиш ларини м аҳкам
50 Ямс - картош кага ўхш аш сабзавот.
278

---

босиб, муш тларини қ атти қ тугиб, бурун теш иклари 
к атта -к а тта кенгайиб ҳамон қочар, қочиб борарди.
У қоронғида қочарди. У бу ерларни ях ш и би- 
ларди, чунки Иссетибеҳа билан тунда кўп м ар та 
ов қилганди, тулки ё ёввойи муш ук и зи га тушиб, 
йўлбош чининг бияси ён и да хачирини йўрттириб 
борганди; бу ж ойларни у қ ан д ай яхш и билса, уни 
таьқ и б қилувчилар ҳам ш ундай яхш и билиш арди. 
И кки н чи куни эди, у та ьқ и б қи лувчи ларн и илк 
бора ш унда кун ботар чоғида кўрди. Бунгача у дарё 
ёқалаб югуриб борди, кейин орқага қайтиб, пастга 
тутттди, м ан а энди баланд ўсган хушбўй ўт-ўланлар 
орасида ётиб, биринчи м ар та таьқи б қилувчиларни 
кўрди. Улар икки киш и эди, иккови ҳам узун кўйлак 
в а ш ляпа ки й ган эдилар; иш тонларини яхш илаб 
тахлаб кўлтиқларига қистириб олгандилар; қурол- 
лари йўқ эди. И ккови ҳам ёш и а н ч а ўтган, қорин 
солган бўлиб, тез юролмасдилар; эҳтимолки, ҳозир 
негр ётган ж ойга улар эртага эрталаб етиб келишар. 
«Демак, яр и м к еч агач а н а ф а с ростлаш мумкин»,
- деди у ўзига ўзи. У п лантацияга ш унчалар яқи н
келиб қолгандики, димоғи тутун ҳ ам д а қовурилган 
гўшт ҳидини илғам оқда эди, ш унинг учун у овқат 
еб олсам бўларди, деб