Bu kabi munosabatlardan suvga bo`lgan eъtiborni odat ko`rinishi emas, balki qonuniyat darajasidagi holat deyish mumkin

  Somoniylar davlatida ijtimoiy va iqtisodiy hayot. Mavzusida 

Xonbandi suv ombori     

    Bu inshootning Xonbandi deb atalishi suv inshootlarining qurilish 

tartibi bilan bog‘liq. Ma’lumki, o‘rta asrlarda yirik irrigasiya inshootlari 

hashar yo‘li bilan yaratilgan. Bunday qurilishlarni hamma vaqt markaziy 

hokimiyat  amalga  oshirardi.  Sharq  mamlakatlarida  sug‘orish  ishlarini 

tashkil  etishda  davlat  ma’murlarining  o‘ynagan  roli  yozma  manbalarda  

ochiq  va  aniq  qayd  etiladi.  Xususan,  suvdan  tejab  va  birgalashib 

foydalanishdek  odatiy  ehtiyoj  G‘arbda,  masalan,  Flandriya  va  Italiyada 

xususiy  sohibkorlarni  ixtiyoriy  assosiasiyalarga  birlashishga  majbur 

qilgan  bo‘lsa,  xududi  juda  keng  bo‘lganligi  sababli  ixtiyoriy 

assosiasiyalarining  vujudga  kelishi  uchun  imkon  bo‘lmagan.  Sharqda 

esa, bunday ishlar  hukumat tomonidan tashkil etilib jamoat majburiyati 

- hasharlar vositasida amalga oshirilgan. 

 Ma’lumki O‘rta Osiyoda hukumatni xonlar va amirlar idora qilgan. 

SHuning  uchun  ham  ularning  buyrug‘i  yoki  ijozati  bilan  qurilgan 

inshootlar:  Xonariq,  Sultonband,  Hovuzxon,  Amir  Temur  ko‘prigi, 

Abdullaxon sardobasi va boshqalar xon, sulton yoki amirlarning nomlari 

bilan atalgan.  

Osmonsoy  darasiga  qurilgan  Xonbandi  suv  ombori  1953  va  1962 

yillarda  O‘zbekiston  Fanlar  Akademiyasi    tarix  va  arxeologiya 

institutining Ya.G‘.G‘ulomov boshliq arxeologik ekspedisiya tomonidan  

topib tekshirilgan. To‘g‘onning uzunligi ustki qismida 51,75 m, asosida 

24,35  m  bo‘lib,  balandligi  15,25  metrga  teng.  To‘g‘on  xoro  (granit) 

toshlardan  yo‘nib  qurilgan  bo‘lib,  toshlar  suvga  chidamli  maxsus 

qurilish qorishmasi bilan bir-biriga mahkam biriktirilgan. 

Xonbandi  suv  omboriga  to‘plangan  suv  o‘ziga  xos  tarzda 

boshqarilgan.  Suv  omboridagi  suvning  tashqariga  oqib  chiqishi  uchun 

to‘g‘onning  g‘arbiy  chekkasiga  toshlardan  past-baland  qilib  ishlab 

chiqilgan to‘qqizta quvur o‘tkazilgan. Ombordagi suvning sathiga qarab 

quvurlar    birin-ketin  ochilgan.  O‘rta  asr  irrigatorlari  quvur  o‘rnatishda 

---

 

9 

daraning birmuncha  yotiqroq qoya toshli so‘l qirg‘og‘idan ustalik bilan 

foydalanganlar. Chunki katta tezlik bilan inshootdan oqib tushgan oqim 

o‘zan  tubini  hamda  yon  bag‘rini  yuvib,  to‘g‘onga  ham  putur  etkazishi 

mumkin edi. Shuning uchun quvurlar shunday  mo‘ljal bilan qurilganki, 

har qaysi quvurdan shiddat bilan otilib  chiqqan suv avval tog‘ning shu 

qoyasiga  kelib  urilgan,    so‘ngra  undan  soyning  quruq  o‘zani  bo‘ylab 

qazilgan ariqqa oqib tushgan. 

Suyuqlik xossalarini o‘rganib, suvning bosimi to‘g‘risidagi qonunni  

yaratgan  XVII  asr  mashhur  fransuz  fizigi  Blez  Paskal  Xonbandini 

ko‘rganda edi, o‘z qonunini O‘zbekistonning qadimgi irrigatorlari  nomi 

bilan  atalgan  bo‘larmidi.  Chunki  Paskal  yaratgan  qonun,  undan  700  yil 

muqaddam  X  asr  irrigatorlari  tomonidan  amalda  -  Xonbandi  inshootini 

qurishda ishlatilgan. 

Shuni  aytish  kyerakki,  X  asr  muxandis-irrigatorlari  inshootning 

mustahkam  qurish  choralarini    izlab  topgan  bo‘lsalar  -da,  suv  ombori  

ichida  to‘planadigan  loyqani  tashqariga    chiqarib  yuborish  yo‘lini  topa 

olmaganlar. Shu sababli Xonbandi suv ombori asta-sekin loyqaga to‘lib, 

ishdan chiqqan, to‘g‘on esa hozirgacha saqlangan.