Britaniya mustamlakasining vujudga kelishi

2.2 Millionlab kolonistlar Britan orollarini tark etib AQSh, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiyaga asos solishgan.
Bu davlatlarning hozirgi aholisi asosan Britaniyalilar va Irlandiyaliklar avlodlari sanalishadi. Britan protestantlari Simoliy Irlandiya aholisining katta qismini tashkil etadi va JARning asosiy oq tanli etnik guruhi hisoblanishadi. Britaniya imperiyasi (inglizcha: British Empire) — odam yashaydigan barcha qitʼalarda koloniyalari mavjud boʻlgan insoniyat tarixidagi eng yirik davlat1. XX-asrning 30-yillariga kelib Britaniya imperiyasi yer sharining qariyb toʻrtdan birini, yaʼni, 41,2 mln. km² (shundan 8 mln.i aholi yashamaydigan yerlar) egallagan. Imperiyaning hech boʻlmagan bitta koloniyasida quyosh nur sochib turganligi sababli Britaniya imperiyasini „Quyosh botmaydigan imperiya“ deb atashgan. Imperiya aholisining soni esa 480 mln. kishiga, yaʼni oʻsha paytdagi yer shari aholisining choragiga teng boʻlgan. Aynan Pax Britannica natijasi sababli ingliz tili transport va savdo sohasidagi boshqa tillar orasida yetakchi til hisoblanadi.
Buyuk Britaniyaning iqtisodiy taraqqiyoti
AQSH va Germaniyaga nisbatan pasayayotgan bo‘lsa-da, harbiy jihatdan hamon dunyoning eng qudratli davlati bo‘lib qolayotgan edi. Qudratli harbiy dengiz floti Buyuk Britaniyani dengizda tanho hukmron davlatga aylantirgan edi. Shu qudrat tufayli, Buyuk Britaniya XIX asrdan boshlab dunyoning barcha qit’alarida juda katta hududlami bosib oldi va ularni o‘z mustamlakasiga aylantirdi.
XIX asr oxiriga kelganda, mustamlakalarga aylantirilgan hududlar 33 min. kv. km.ni tashkil etdi. Ularda qariyb 370 min. aholi yashardi. Mustamlakalardan keladigan daromad olinayotgan foydaning katta qismini tashkil etardi. O ‘sha davr tarixchilari Buyuk Britaniya uchun mustamlakalarning ahamiyati haqida majoziy ma’noda bunday deb yozgan edilar:
„Hindiston Buyuk Britaniyani boquvchi enaga. Misr esa Britaniya imperiyasi boshiga kiydirilgan tojdir“.
Mustahkamlash imperiyasining tashkil topishi Britaniyaning dengizdagi tanho hukmronligi hatto mamlakat madhiyasida ham o‘z ifodasini tqp|an edi. Buyuk Britaniyaning
o‘g‘lonlarL va qizlari madhiyadan o‘rin olgan „Britaniya, dengizlami boshqar, 4iukmronlik qil!“ degan satrlami mag‘rurlik bilan ijro etardilar. ^
Iqtisodiy jihatdan liuyuk Britaniyaning eng ilg‘or mamlakat sifatidagi mavqeyining pasaya borishi uni yangi-yangi mustamlakalar bosib olishni kuchaytifisnga undadi. Ayni paytda esa, avvalgi mustamlakalarda o‘z mavqeyini yanada mustahkamlashga intildi.
Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo davlatlarini bosib olish uchun harakat boshlagani Buyuk Britaniyani tashvishga solmay qolmadi. Nihoyat, ikki davlat manfaatlarining o‘zaro mushtarakligiga erishishdi. Ya’ni Rossiya Hindistonga xavf solish, Buyuk Britaniya esa O‘rta Osiyoni egallash niyatidan voz kechdilar. Afg‘oniston bu ikki mustamlakachi davlat manfaatlari tig‘ini qaytarib turuvchi hudud vazifasini o‘tashi lozim edi.Buyuk Britaniya va Rossiya manfaatlari to‘qnash keladigan уanabir hudud Bolqon yarimoroli, shuningdek, Qora dengizni O ‘rtayer dengizi bilan bog‘laydigan Usmonli davlatiga qarashli Bosfor va Dardanell bo‘g‘ozlari hamda Istanbul shahri edi. XIX" asr oxirlarida Bolqon yarimoroli xalqlarining ma’lum qismi Usmonli zulmi ostida edi.
Avstraliya,Janubiy Afrika Ittifoqi dominionlik huquqini olada shunday huquqni olgan edi). Buyuk Britaniya Germaniya Buyuk Britaniyaning Yevropa biian yaqinlashuv padagi birinclii davlat mavqeyiga eng ko‘p darajada xavf solayotgan davlatga aylanib borayotganligi Buyuk Britaniya hukmron doiralarini tashvishlantir- may qolmasdi. Germaniya bu davrda xalqaro siyosiy maydonda „quyoshning hamma davlatlar yelkasiga birdek nur sochishi lozimligi“ni da’vo qilayotgan ham edi. Bu ulkan uch mustamlakachi davlat — Buyuk Britaniya, Fransiya va podsho Rossiyasi mustamla­kalarini qayta bo‘lishga da’vogarlik, degani edi. Bu da’vo Fransiyani ham tashvishga solib qo‘ydi. Qolaversa, Fransiya hamon 1870-1871- yillardagi Fransiya-Pmssiya urushining oqibatlarini unutgani yo‘q edi. Binobarin, Fransiya uchun shu vaqtgacha xalqaro miqyos- da asosiy raqibi bo‘lib kelgan Buyuk Britaniya bilan yaqinlashish yo‘llarini izlashdan boshqa yo‘l yo‘q edi. Ayni paytda, Buyuk Britaniya uchun ham Fransiya bilan yaqinlashish uning manfaatlariga mos kelardi. Chunki, bu davrda xalqaro maydonda Germaniya uning birinchi raqibiga aylanib qolgan edi.
Nihoyat, Fransiya—Buyuk Britaniya yaqinlashuvi ro‘y berdi. Bu yaqinlashuv 1904-yilda ular o‘rtasida bitim imzolanishi bilan yakunlandi. Bu bitim ulaming mustamlakalar masalasi yuzasidan kelishuvlarini o‘zida aks ettirgan edi. Xususan, Fransiya Buyuk Britaniyaning Misrdagi harakatlariga bundan buyon to‘sqinlik qilmasligini, Misming Buyuk Britaniya ta’sir doirasida ekanligini tan oldi. 0‘z navbatida, Buyuk Britaniya Fransiyaning Marokash- dagi manfaatlarini tan oldi.
Marokash sultoni o‘z vazifasini bajara olmasligi ehtimoli bor- ligi va shunday bo‘lib qolsa, Marokash hududining Gibraltar bo‘g‘oziga bevosita tutash bo‘lgan qismini Ispaniyaga berish belgilab qo‘yildi. Marokashning qolgan qismini Fransiya o‘z qo‘liga olishi ko‘zda tutildi.
Britaniya imperiyasi Buyuk Britaniya va unga qaram boʻlgan mustamlakalarni ifodalaydigan tushuncha boʻlib, u 1870-yillardan boshlab rasman qoʻllanila boshladi. Britaniya imperiyasi tarkibiga Britaniya bilan birgalikda hamma dominionlari va mustamlakalari — Irlandiya (XII asrlar), Shimoliy Amerika (Virginiya) (1607), Gollandiya va Shimoliy Amerikadagi boshqa hududlar (1652-54; 1665-67 va 1672-74), Portugaliya va uning mustamlakalari (XVII asr oʻrtalari), Ispaniya mustamlakalari, Kanada, Shimoliy Amerikaning qolgan qismi (1756—63), Bengaliya (1757), Malta, Seylon (1814—15), Hindiston, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrika (XIX asr 1-yarmi), Syangan (Gonkong) oroli (XIX asr 2-yarmi), Kipr (1878), Birma (1885), Iroq, Falastin, Transiordaniya, Tanganika, Togo va Kamerunning bir qismi (1914—18) va boshqalar kirgan edi. XX asrda mustamlaka tizimining parchalanishi jarayonida Britaniya imperiyasi oʻrnida imperiyadan ajralib chiqqan mamlakatlar ittifoqi — Britaniya millatlar hamdoʻstligi tushunchasi paydo boʻldi (qarang Hamdoʻstlik) Britaniya Imperiyasi ikki yuz yildan ortiqroq vaqt davomida oʻsdi. Davlat maydoni oʻsishining eng avji deb XX-asrning boshlari tan olinadi. Oʻsha paytlarda barcha qitʼalarda yirik hududlarga egaligi uning haqiqiy buyukligini koʻrsatgan.

XULOSA
1940-yilda Fransiya qulagach Imperiya 1941-yilda urushga SSSR qoʻshilguncha Germaniya va uning ittifoqchilariga qarshi bir oʻzi qolib ketdi. Britan bosh vaziri Uinston Cherchill amerika prezidenti Franklin Ruzveltdan faol tarzda harbiy yordam soʻragan. 1941-yilda ikki davlat Atlantika xartiyasini imzolashdi. Bu xartiya barcha koloniyalarga ozodlik berdi.

Yaponlar hujumi ostida qolgan Avstraliya va Yangi Zelandiya Britaniya oʻz imperiyasini himoya qila olmasligini tushuna boshlashdi. Bu ularni AQSh bilan yaqin aloqalar oʻrnatilishiga turtki berdi. 1951-yilda Avstraliya, Yangi Zelandiya va AQSh oʻrtasida ANZUS pakti imzolanishiga olib keldi.