Бозор тизимида бизнес ва рақобат тушунчаси. Собиров Азизбек Авазбекович

Аммо бозор хар қандай айирбошлашни эмас, балки пул воситасидаги, олди-сотди шаклидаги айирбошлашни билдиради.
Бозор...?
Демак, бозор-бу сотувчилар ва харидорларнинг товарларни пул воситасида айирбошлаш юзасидан келиб чиққан иқтисодий муносабатлари, уларнинг ўзаро алоқаларидир.
Сотувчилар ва харидорларнинг биргаликдаги саъйи-харакатлари бозорни келтириб чиқаради, бозор эса уларни бирлаштирувчи механизм бўлиб хизмат қилади.
Бозор иқтисодий муносабатларни шаклланишида ва ривожланишида қуйидаги 5 функцияни бажаради:
Ишлаб чиқариш билан истеъмолни боғлаш функцияси
Қийматни товар шаклидан пул шаклига айлантириш функцияси
Ишлаб чиқаришни янгилашга шарт-шароит ҳозирлаш функцияси
Иқтисодиётни тартиблаш функцияси
Мамлакатлар, халқлар ўртасида иқтисодий ҳамкорлик ўрнатиш функцияси
Ишлаб чиқариш билан истеъмолни боғлаш функцияси.
Иқтисодий фаолият ишлаб чиқаришдан бошлаб, истеъмол билан тугалланади. Мухими-ишлаб чиқариш ихтисослашади, кишилар ўзига керакли барча товарларни ўзи ишлаб чиқармайди. Масалан, самолёт заводи учиш аппаратини чиқаради, аммо ўз ишчилари учун озиқ-овқат, кийим-кечак, турар жой яратмайди.
Қийматни товар шаклидан пул шаклига айлантириш функцияси.
Товар ишлаб чиқариш учун мехнат сарфланади, шу мехнат қийматни шакллантиради. Қиймат иш кучи ва моддий ресурслар сарфидан иборат бўлади. Товар бозорга чиқишга қадар мехнат моддий шаклда (масалан, овқат, кийим, станок) бўлади, бозорда сотилгач, ундаги мехнат маълум миқдордаги пулга айланади, яъни товар ўзининг пул эквивалентини топади ва қиймат пул шаклига киради.
Ишлаб чиқаришни янгилашга шарт-шароит ҳозирлаш функцияси.
Бизнес фаолиятилар бозордан ўзларига керакли ресурслар топадилар, станоклар, хом-ашё, ёқилги, хар хил материаллар харид этадилар. Улар мехнат (иш кучи) бозоридан ишчиларни ёллаб ишлатадилар, бозордан керакли ахборот ва хар хил ишлаб чиқариш учун зарур хизматларни хам топадилар. Бу ресурсларнинг истеъмоли эса ишлаб чиқаришнинг янгидан бошланишини билдиради.
Иқтисодиётни тартиблаш функцияси.
Бу вазифани бозор механизми бажаради. “Нимани, қанча ишлаб чиқариш керак?”-деган саволга бозор жавоб беради. Товарларни бозорда чаққон ўтиши ёки ўтмаслиги, товарларнинг қимматлашуви ёки арзонлашуви уларни қанчалик керакли ёки керак эмаслигини кўрсатади. Бозор барометр сингари иқтисодиётдаги “об-ҳаво” дан дарак беради.
Мамлакатлар, халқлар ўртасида иқтисодий ҳамкорлик ўрнатиш функцияси.
Бу функцияни давлатлараро ёки жахон бозори бажаради. Бозор иқтисодий ҳамкорликнинг кенгайиб боришини талаб қилади. Азалдан бозор кўпгина мамлакатлар, миллатлар ва элатларни яқинлаштириб, улар ўртасида манфаатли алоқаларга кумаклашган. Бунга мисол қилиб, савдо-сотиқ орқали Шарқ билан Ғарбни боғлаган Буюк ипак йўлини олиш мумкин. Бозор кенгайгач, янгидан-янги мамлакатлар ва халқлар ўзаро иқтисодий алоқаларга тортилади.
Бозорнинг турлари.

• Истеъмол товарлари бозори;
• Ишлаб чиқариш воситалари ва ресурслари бозори;
• Иш кучи ёки мехнат бозори;
• Молия бозори;
• Интеллектуал товарлар бозори;
• Қурол-аслаха бозори.

Истеъмол товарлари бозори
Кишилар тирикчилиги учун зарур бўлган товарлар ва хизматлар бозорларидир. Бу бозорда кенг истеъмол буюмлари, маданий-маиший ва коммунал хизматлари олди-сотдиси олиб борилади. Бу бозорда деярли барча фуқаролар иштирок этади. Бу бозорнинг Ўзбекистонда аниқ куринишлари бор: магазинлар, савдо уйлари, фирмалар, супермаркет, дукон, ошхона, нонвойхона, хар хил устахоналар, салонлар, нихоят, деҳқон бозорлари ва буюм бозорларидир.
Ишлаб чиқариш воситалари ва ресурслари бозори
Ишлаб чиқариш учун зарур бўлган нарсалар бозоридир. Бу бозорда улгуржи савдо сотиқ юз беради. Мазкур бозор савдо фирмалари, савдо уйлари, биржалар фаолиятида, ер ва бошқа кучмас мулк савдосида намоён бўлади. Бундай бозорда ресурсларга талабгорлар ресурс етказувчилар билан контрактшартномалар асосида алоқа қиладилар. Ресурс бозорининг бош бугини товар биржаси ҳисобланади. Товар биржаси улгуржи савдо билан шуғулланувчи тижорат бизнес фаолиятисидир. Биржада товарларни етқазиб бериш ҳақида битим тузилади.
Иш кучи ёки мехнат бозори
Иш кучи олди-сотди қилинадиган бозордир. Иш кучи махсус товар бўлганидан унинг бозори уз хусусиятига эга. Агар оддий товар сотилганда унинг эгаси узгарса, иш кучи сотилганда унинг эгаси узгармайди, чунки уни инсон жисмидан ажратиб бўлмайди.
Молия бозори
Молия бозори деганда молия ресурсига айланган пул маблаглари ва уларга тенглаштирилган қимматбахо қоғозлар бозорини тушуниш керак. Молия бозори таркибан кредит бозори, қимматли қоғозлар бозори ва валюта бозоридан иборат. Валюта аукциони, кредит пуллари аукциони, банклар, молия компаниялари, фонд биржалари ва бошқаларнинг фаолияти молия бозорининг яккол куринишларидир.
Интеллектуал товарлар бозори
Бу бозорда илмий ишланмалар, ғоялар, техникавий лойиҳалар ва чизмалар, ахборот, санъат, адабиёт ва илмга тегишли асарлар, ижрочилик хизмати ва турли томоша хизматлари сотилади. Бу бозорнинг мухим унсури патент ва лицензия бозори ва ҳозирги кунда шоу-бизнес ва кино бозорларидир.
Қурол-аслаҳа бозори
Бу ердаги товарлар истеъмол буюмлари ҳам эмас, ресурслар ҳам эмас. Бу ерда хавфсизликни таъминловчи қурол-яроғлар сотилади. Бу бозор салонлар ва кўргазмалар шаклида амал қилади. Майда қуроллар магазинлар орқали сотилади.
Бозорлар эркин бозор ва монопол бозорга бўлинади.
Эркин бозор
Бу харидорлар хам, сотувчилар хам кўп бўлиб, улардан ҳеч бири монополия мавқейига эга булмай, бир-бирини тездан топа оладилар, рақобат тўла-тукис ҳукмрон бўлган, нархлар эркин савдолашув асосида шаклланган бозор тушунилади.
Бу озчилик харидорлар ва сотувчилар хукмрон бўлган, монопол нарх урнатилган, рақобат чекланган ёки рақобат умуман бўлмайдиган бозорга айтилади.
Монопол бозор
Монопол бозорнинг ўзи 3 хил куринишда бўлади
Монопол рақобат бозори

• Бу бозор сон жиҳатдан кўп бўлмаган бозорга бир хил ўхшаш ёки ўрибосар товарлар чиқарадиган фирмалар қўлида бўлади.

Олигаполистик бозор

• Озчилик фирмалар хукмрон бўлган бозор

Соф манополия бозори

• Бундай бозорга товарни бутун тармоқда хукмрон бўлган айрим бизнес фаолияти етказиб беради

Рақобат тушунчаси ва рақобат стратегияси.
Рақобат умумижтимоий категория бўлиб, ижтимоий жараён қатнашчилари ўртасида яхшироқ яшаш учун бўладиган курашни англатади.
Бозор тизимида рақобатнинг мукаммал ва номукаммал рақобатдан иборат икки асосий тури бор.
Мукаммал ёки соф рақобат
Бу шундай рақобат-ки, унда кўпчилик қатнашади. Эркин рақобатли бозорда сотувчилар ва харидорлар кўпчилик бўлиб, улардан хар бири монопол мавқега эга бўлмайди, бозорда зуравонлик қилиб ўз измини юргиза олмайди.
Бу чекланган рақобат, табиатан монопол рақобатдир. Бунда кўпчилик бўлмаган, лекин товарларнинг катта қисмини таклиф этувчи ёки сотиб олувчи фирмалар рақобатлашади. Номукаммал рақобатнинг олигаполистик рақобат деган тури ҳам борки, унда ғоят 24 озчилик, лекин йирик фирмалар қатнашади. Шу боисдан рақобат тор доирада юз беради. Олигаполистик рақобатга мисол қилиб, автомобиль бозоридаги рақобатни олиш мумкин.
Номукаммал рақобат
Рақобат кураш воситалари ва усуллари жиҳатидан ҳалол рақобат ва ғирром рақобатга бўлинади.
Ҳалол рақобат қонуний, йўл берилган ва ҳамма тан олган, инсоний усуллар билан ўзаро беллашувдир.
Ғирром рақобат ман этилган воситалар ёрдамида ва ғайриинсоний усуллар билан олиб борилган курашдир.
Рақобат стратегияси
Рақобат курашининг ўзоқ даврга мулжалланган бош йўли ва йўл-йўриқларини ифода этади.
Бозор рақобати тарихан 4 босқичдан утади.
Бу натурал хўжаликдан бозор иқтисодиётининг дастлабки шаклига ўтиш
Бу капиталистик эркин рақобат босқичи
Монопол рақобат босқичи
Янгича эркин рақобат босқичи
Бизнес фаолиятини иқтисодий таҳлил қилиш асослари
Бизнес амалиётида иккита таҳлил турини фарқлаш мумкин, яъни:
Стратегик таҳлил.
Стратегик таҳлил бизнес фаолиятини кучли ва ожиз томонларини, имкониятларини ва хавф-хатарларини анаклашга йўналтирилгандир. Стратегик таҳлил асосан бизнес фаолиятини сифат характеристикаларини (тавсифномасини) беради.
Оператив таҳлил
Бизнес фаолиятини фаолият натижаларини баҳолашга йўналтирилган бўлади. Оператив таҳлил махсулот сифатини таъминлашда ва харажатларни оптималлаштиришда мухим роль уйнайди, у ресурсларни бошқаришни самарали воситаси бўлиб хизмат қилади.
Оператив таҳлил ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини барча томон ва жиҳатларига таалукли бўлиб, қуйидагиларни уз ичига олади:
Бизнес фаолияти фаолияти натижаларини таҳлил қилиш
Ишлаб чиқариш харажатлари таҳлили
Махсулот таҳлили