Bozor munosabatlarining chuqurlashuvi sharoitida korxonalar faoliyatini

 

---

III bob. Moliyaviy natijalar hisobi, hisoboti hamda ularning kо‘rsatkichlarini 

tahlil qilish va auditni takomillashtirish 

 

Iqtisodiyotni 

erkinlashtirish 

sharoitida 

milliy 

iqtisodiyotimizning  

hususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  xalqaro  amaliyotda  qо‘llanilayotgan  hisob 

tizimiga о‘tish bozor iqtisodiyoti buxgalteriya hisobining xalqaro standartlar bilan 

integratsiyalashuvini  talab  etadi.  Shuning  uchun  foydalanuvchilarga  oshkor 

qilinishi  zarur  bо‘lgan  moliyaviy  ma’lumotlarning  hajmi,  mazmuni  va  shakliga, 

shuningdek buxgalteriya hisobotining auditiga nisbatan yagona minimal talablarni 

qо‘yish davr talabidir. 

Boshqacha  qilib  aytganda,  “Standartlarning  qо‘llanilishini  ta’minlaydigan, 

ularni  hayot  talablariga  moslashtiradigan  butun  bir  tizimni  yaratish  zarur, 

standartlar tо‘xtab qolgan bо‘lishi mumkin emas, balki ular iqtisodiyotdagi barcha 

о‘zgarishlarni  va  ehtiyojlarni  hisobga  olish,  taraqqiyotga  kо‘maklashishi  lozim. 

Shuning  uchun  buxgalteriya  hisobi  va  hisoboti  islohat  bozor  iqtisodiyotiga 

о‘tishning  muhim  elementi  ekanligiga  diqqatni  qaratgan  holda,  korxonaning   

buxgalteriya hisoboti, shakllanishining qoida va yondashuvlarini muvofiqlashtirish 

tashkil qilish va chop etish mulkdorlar va sarmoyadorlar manfaatini himoya qilish 

uchun  muhim  ahamiyatga  ega  ekanligini  ta’kidlash  zarur”  Moliyaviy  hisobot 

foydalanuvchilar  uchun  moslashtirilgan  holda  soda  va  tushunarli  shaklda  bо‘lishi 

kerak. Iqtisodiy adabiyotlarda hisob tizimini tartibga solish uchun xorijiy davlatlar 

hisob  standartlaridan  foydalanish  zarurligi  tez-tez  tilga  olinib  turibdi.  Bunday 

fikrlar  bizning  mintaqaviy  xususiyatlarimiz  uchun  unchalik  tо‘g‘ri  kelmaydi, 

chunki  bizning  Respublikamizda  buxgalteriya  hisobining  ma’lum  tizimi  tarkib 

topgan.  Xorijiy  davlatlarda  har  bir  mamlakat  о‘zining  milliy  standartlaridan 

foydalanadi.  Bu  standartlar  mamlakat  milliy  iqtisodiyotiga  xos  bо‘lgan 

xususiyatlarni  о‘ziga  aks  ettiradi,  chunki  sodir  etilayotgan  moliyaviyg‘xо‘jalik 

muomalalari turli davlatlarda turlicha talqin qilinadi. 

Barcha  davlatlarda  hisob  yuritishning  umumiy  tamoillariga  amal  qilinadi. 

Respublikamizda  qabul  qilingan  “Buxgalteriya  hisobi  tо‘g‘risida”gi  Qonun  va 

---

boshqa  meyoriy  xujjatlar,  jumladan  milliy  standartlar,  ushbu  tamoillar  asosida 

ishlab  chiqarilgan.  Xozirgi  kunda  buxgalteriya  hisobining  milliy  standartlarini 

ishlab chiqish  va joriy etish bо‘yicha kata ishlar amalga oshirildi. Kegusida yangi 

milliy standartlarni ishlab chiqishda obyektiv voqelik asosida milliy xususiyatlarni 

ishlab  chiqishda  obyektiv  voqelik  asosida  milliy  xususiyatlarni  hisobga  olgan 

holda ish olib borish davom ettirilsa, yaxshi natijalarga erishiladi, deb о‘ylaymiz. 

Moliyaviy  hisob  muammolari  bо‘yicha  о‘tkazilgan  izlanishlar,  aniqrog‘i, 

Qashqadaryo  viloyati  auditorlik  firmalari  qator  auditorlik    xulosalari  hamda 

qо‘shma  korxonalarda  buxgalteriya  hisobini  tashkil  qilish  bilan  tanishib  chiqish 

asosida  olimlar,  moliyaviy  hisobotni  yuritish  va  moliyaviy  hisobotni  tayyorlash 

bо‘yicha quyidagi yо‘nalishlarda muammolar  mavjud ekanligini e’tirof etmoqda: 

* Chet el sarmoyasi jalb qilingan korxonalarda balansning mAhalliy buxgalter 

va  xorijiy  buxgalterlar  tomonidan  ikki  xil  tartibda  tuzilishi  va  ularning  aksariyat 

hollarda birg‘biriga mos tushmasligi; 

*  Shunga  mos  ravishda  mAhsulot  ishlab  chiqarish  tannarxiga  kiritiladigan 

xarajatlar  tarkibi  va  moliyaviy  natijalarning  shakllanish  tartibi  sohasida 

Respublikamiz  sarmoyadorlari  hamda  chet  ellik  xamkorlar  о‘rtasida  fikrlar 

qarama-qarshiligining mavjudligi; 

* Asosiy vositalar amortizatsiyasini hisoblash tarkibi turlichaligi baholarning 

tinimsiz о‘zgarishi natijasida mahsulot tannarxining keskin о‘zgarishi; 

* Moliyaviy nazoratni tashkil etish samaradorligining pastligi va hokazo. 

Bir  qarashda  yuqoridagi  muammolarni  hal  qilish  uchun  mamlakatda  barcha 

huquqiy asoslar ishlab chiqilganki, ularga amal qilinsa kifoya, degan fikr tug‘iladi. 

Haqiqatdan  yangi  nizom  yuqorida  aytilgan  birinchi  va  ikkilamchi    muammolarni, 

milliy  standartlar  esa  uchinchi  va  tо‘rtinchi  muammolarni  hal  qilish  uchu  nasos 

bо‘lib  xizmat  qilishi  mumkin.  Lekin  qо‘shma  korxonalar  amaliyoti  shuni 

kо‘rsatayaptiki,  bu  korxonalardagi  moliyaviy  hisob  muammolari  asosan  ikki 

hamkor tomon moliyaviy hisob va hisobot tamoillarining turlicha ekanligidan kelib 

chiqmoqda.  Demak  mavjud  Nizom  va  yо‘riqnomalarga  yanada  aniqlik  kiritish, 

kerak  bо‘lsa,  о‘zgartirish  zarur  deb  о‘ylaymiz.  Masalan  balans  moddalariga, 

---

moliyaviy  hisobotni  tuzishning  asl  yо‘riqnomalariga  shunday  о‘zgartiriо‘lar 

kiritish  kerakka,  toki  ular  jalb  qilingan  sarmoyadorlarning    qiziqishini  oshirishga 

xizmat  qilsin.  Bush  uni  anglatadiki,  bugungi  kunda  korxonalarning  hisob  siyosati 

degan  masalaga  alohida  e’tibor  berish  kerak.  Hisob  siyosati  esa  moliyaviy 

hisobning о‘zagidir. 

Aytib  о‘tilgan  muammolar  haqiqatdan  eng  dolzarb  ekanligini  inkor  etmagan 

holda,  moliyaviy  hisob  va  hisobot  muammolari  bundan  ham  kengroq  ekanligini 

ta’kidlab  о‘tmoqchimiz.  Xususan,  moliyaviy  hisobni  yuritishda  hisobning  ayrim 

uchastkalarida yetarlicha muammolar mavjudligi sezilib qolmoqda. 

Ushbu  kо‘tarilgan  muammolar  yechimini  izlash  davomida  buxgalteriyah 

hisobi  xalqaro  rivojlanishi  tarixiga  nazar  tashlashimizning  sababi  allaqachon 

ma’lum bо‘lgan narsalarni qayta ixtiro qilishning xojati yо‘q ekanligini aytib о‘tish 

xolos. Ana shu tamoilga amal qilgan holda  moliyaviy hisobni yuritish va hisobotni 

tuzish  bо‘yicha  mamlakatimiz  buxgalterlari  oldida  yuzaga  kelgan  muammolarni 

hal  qilish  yо‘llarini  buxgalteriya  hisobi  xalqaro    standartlariga  asoslanib  aniqlash 

maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 

Mustaqillikdan  sо‘ng  iqtisodiyotda  xususiy  sektorlarning  salohiyatining  

oshib  borishi  buxgalteriya  hisobini  yuritishda  ham  tub  islohatlarni  amalga 

oshirishni  ta’qozo  etdi.  YA’ni  erkin  iqtisodiyot  sharoitida  xususiy    korxonalar 

asosiy  faoliyatlar  bilan  bir  vaqtda  bо‘sh  turgan  mablag‘larini  yoki  aktivlarini 

istalgancha  investitsiya  qilishga  yoki  moliyaviy  faoliyatlar  bilan  shug‘ullanish 

imkoniyati  tug‘uldi. Natijada foyda va zararlar xо‘jalik yurituvchi subyektlarning 

quyidagi faoliyat sohalari bо‘yicha shakllantirila boshlandi: 



  Asosiy faoliyat; 



  Investitsion faoliyat; 



  Moliyaviy faoliyat. 

Lekin  moliyaviy  natijalar  tо‘g‘risidagi  xisobotda  asosiy  va  investitsion 

faoliyatdan  olingan  daromadlari  “Asosiy  faoliyat  foydasi  (zarari)”  satrida  aks 

---

ettiriladi.  Yuqoridagi  yо‘nalishlar  bо‘yicha  moliyaviy  natijalar  tо‘g‘risidagi 

hisobotda daromad va xarajatlar shakllantirilsa maqsadga  muvofiq bо‘lar edi. 

Investorlar  bо‘sh  pul  mablag‘larini  biror  korxona  faoliyatida  yо‘naltirish 

istagi  tug‘ilganda,  avvalombor,  bu  korxonaning  moliyaviy  natijalar  tо‘g‘risidagi 

hisoboti  korxonaning  hisobotiga  qaratiladi.  Chunki;  moliyaviy  natijalar 

tо‘g‘risidagi hisobot korxonaning ma’lum hisobot davri mobaynida ishlab topgan 

asosiy faoliyati; investitsion va moliyaviy faoliyatlari bо‘yicha barcha daromad va 

xarajatlarni  aks ettiradi.  Investorlar pul  mablag‘larini investitsiya  qilayotganlarida 

korxonaning  asosiy  faoliyatidan  olingan  daromadlarigae’tiborini  qaratishlari 

maqsadga  muvofiq  bо‘lar  edi.  Birinchidan  korxonaning  daromadi  asosiy 

faoliyatdan  shakllantirilishi  hisobot  yili  davomida  bir  maromda  ushlub  turish 

imkoniyatini  mavjudligi  bо‘lsa,  ikkinchidan  korxona  moliyaviy  va  investitsion 

faoliyatlaridan  keladigan  daromadlarini  rejalashtirish  imkoniyati  yо‘qligidadir. 

Biroq  moliyaviy  natijalar  tо‘g‘risidagi  hisobotda  asosiy  faoliyatdan  olingan 

foydani  sof  holda  kо‘rishning  imkoni  mavjud  emas.  Chunki,    moliyaviy  natijalar 

tо‘g‘risidagi  hisobotda  boshqa  operatsion  faoliyatdan  olingan  daromad  sifatida 

investitsion  faoliyatdan olinayotgan   daromadlar ham  qо‘shib kо‘rsatiladi.  Bu  esa 

asosiy  faoliyatdan  olinayotgan  foydani  bо‘rtirib  kо‘rsatishga  olib  kelmoqda.  Shu 

nuqtai  nazardan  moliyaviy  natijalar  tо‘g‘risidagi  hisobotda  investitsion  faoliyat 

bо‘yicha daromadlarni asosiy faoliyatdan ajratib kо‘rsatish investitsion qarorlarni 

qabul qilishda tavakkalchilikni kamaytirish imkoni beradi. 

Moliyaviy  natijalar  tо‘g‘risidagi  hisobotda  investitsion  faoliyatni  asosiy 

faoliyatdan  ajratib  kо‘rsatishimizdan  asosiy  maqsad,  asosiy  faoliyatdan 

olinayotgan  daromadlarni  rejalashtirish  va  tahlil  qilishdan  iborat.  Buning  uchun 

yuqorida  sanab  о‘tilgan  investitsion  faoliyatdan  olinayotgan  daromadlar  

korxonaning asosiy faoliyatini baholab beruvchi “Asosiy  faoliyatdan olingan yalpi 

foyda  ”  summasiga  qо‘shilmasligi  kerak  .  Shundagina  daromadlar  ichida  asosiy 

faoliyatdan kelayotgan pul oqimlari aniq baholash imkoniyatiga ega bо‘lamiz. 

---

Moliyaviy natijalar tо‘g‘risidagi hisobot hozirgi kungacha о‘tgan yilning shu 

davriga  solishtirib  о‘rganib  kelingan  edi.  Lekin  bizning  fikrimizcha  bunday 

yondashuv  jadal  rivojlanib  boruvchi  va  tez  о‘zgaruvchi  iqtisodiyot  sharoitida 

korxona faoliyatini baholash va tahlil qilish imkoniyatini bermaydi. Chunki, bozor 

iqtisodiyotiga  о‘tish  sharoitida  infilatsiya  va  narx-navoning  barqaror  holatda 

ushlab  turib  bо‘lmaydi.  Natijada  moliyaviy  natijalar  tо‘g‘risidagi  hisobotning 

о‘tgan  yilgi  kо‘rsatkichlari  bilan  solishtirib  korxonaning  foyda  yoki  zararga 

ishlayotganligini aniq kо‘rish imkoniyati mavjud emas. Amaldagi xisobot shaklini 

о‘rganish,  undagi  ma’lumotlardan  korxona  faoliyatini  tahlil  qilish  va 

samaradorligini  baholashni  yanada  aniqlashtirish  uchun  “О‘tgan  yilning  shu 

davrida” 

ustuni 

о‘rniga  “Biznes  rejaga  asosan  ”ustunini  kiritishimiz 

maqsadgamuvofiq  bо‘lar  edi.  Natijada  korxonaning  faoliyatini  har  chorakda 

baholab  turish  imkoniyati  tug‘iladi.  Amaldagi  moliyaviy    natijalar  tо‘g‘risidagi 

hisobot shaklida bu о‘tgan yilgi kо‘rsatkich bilan taqqoslanadi. Bizda nima keragi 

bor о‘tgan yilgi natijani? Korxona hisobot yili yakunida zarar kо‘rsa, bu zarar yil 

davomida  shakllanib  kelmoqda.  Buni  oldini  olishimiz  uchun  hisobot  davrida 

barcha imkoniyatlardan foydalanib, korxonaning moliyaviy holatini yaxshilashimiz  

mumkin.  Yuqoridagilardan  kelib  chiqib  korxona  faoliyatiga  tо‘liq  va  aniq  baho 

berish  uchun  moliyaviy  natijalar  tо‘g‘risidagi  hisobotga  “О‘tgan  yilga  nisbatan” 

moddasi о‘rniga “Biznes rejaga asosan” moddasini kiritishimiz maqsadga muvofiq 

bо‘lar  edi.  Bu  taklifni  joriy  qilsak  korxona  biznes  rejasini  ham  hayotiyligini 

taminlab bergan bо‘lar edik. 

 

 

---