Bozor mexanizmi,uning tarkibiy qismlari va amal qilishi Mundarija kirish I bob. Bozor va bozor mexanizimi

Talab-taklif mexanizmi — bu iqtisodiyotni doimo yangilab, za- mon bilan hamohang qiluvchi kuch hisoblanadi.
Bozor mexanizmi taklifni talabga moslashtirish bilan cheklanmasdan, yangi talabni ham yuzaga keltiradi. Bozorbop tovar ishlab chiqarib foyda topish ishtiyoqi, mutlaqo yangi va ehtiyojni tolaroq qondiradigan tovarlarni yaratib, ularni bozorga taklif etilishiga olib keladi.
Pul bozor mexanizmida qo'llaniladigan o'ta muhim iqtisodiy vosita. Barcha iqtisodiy aloqalar pul yordamida o'rnatiladi. Pulning kuchi shundaki, usiz hech bir ish bitmaydi, u ehtiyojlarni qondirish vositasiga aylanadi, u kapital sifatida ishlatiladi. Pul farovonlik va boylik timsoli hamda iqtisodiy hokimiyat vositasi bolganidan kishilar tan-u joni bilan pul topishga, uni ko‘paytirishga intiladi. Bu intilish esa iqtisodiyotni harakatga keltiradi. Ammo u o‘z-o‘zidan emas, balki iqtisodiy erkinlik va faoliyat turini tanlash imkoni bolganidan mo‘jizakor kuchga aylanadi. Pulning kuchidan kelib chiqadigan boshqa vositalar borki, bular jumlasiga kredit, foiz va iqtisodiy sanksiya (jazolash) kabilar kiradi. Kredit pulni qarzga olish va buning uchun foiz tolashni va qarzning o‘z vaqtida qaytarilishini bildiradi. Bu esa qarzga kolarilgan pulni oqilona ishlatishga undaydi. Iqtisodiyot ishtirokchilarining pul tolash majburiyatlari ham boiadi. Ular yetkazib bergan resurslari uchun va xarid etgan iste’mol tovarlari va xizmatlari uchun ularning egasiga pul tolash- lari, davlatga esa soliq tolashlari shart. Bu tolovlar iqtisodiy mas’uliyatni yuzaga keltiradi. Majburiyatlar bajarilmagan chog‘da iqtisodiy sanksiyalar qo'llaniladi. Bunda majburiyatini bajarmaganlar jarima to'lashadi, ular bilan aloqalar uziladi, ularning mulki sud hukmi bilan sotib yuboriladi, ular obro‘sizlanadi.
Demak, bozor mexanizmida faqat manfaatni emas, balki masuliyatni ta ’minlovchi vositalar ham borki, bular kishilarni omilkor qiladi, ishning ко ‘z,ini bilishga chorlaydi, о ‘z ishiga javobgar bo ‘lishini ta'minlaydi. Shuni inobatga olib, O'zbekistonda «Iqtisodiyotni erkinlashtirish xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘z faoliyati uchun iqtisodiy va moliyaviy mas’uliyatini oshirish demakdir», degan g‘oyaga amal qilinadi.
Bozor mexanizmi iqtisodiyotga m a’muriy yo‘l bilan aralashib, uning ustidan nazorat o'rnatish bilan sig‘isha olmaydi. Shu sababli davlat bozor mexanizmini ishlab turishiga to'sqinlik qilmay, unga yo‘l ochib berishi talab qilinadi. Bozor mexanizmi xuddi soat mexanizmi kabi o‘zi ishlab turishi kerak. Davlat bu mexanizm yaxshi ishlamay qolganda, unga yo‘l ochadi, lekin hech qachon bu mexanizm ishini o‘z zimmasiga olishi mumkin emas.
Bozor mexanizmi obyektiv iqtisodiy qonunlarning hosilasi. Shu sababli, uning o‘zi ham obyektiv. Biroq kishilar bu mexanizmdan oqilona foydalanishga qodir boladilar, o‘z xatti-harakatlarini shu mexanizm talabiga mos holda uyushtiradilar. Qayerda kishilar bozor mexanizmidan mohirona foydalana olsalar, shu yerda iqtisodiy taraqqiyot tezlashadi, xalq farovon yashaydi.