Бозор иќтисодиёти ва унинг белгилари. Бозор иќтисодиётига ўтиш моделлари. 1-§. Бозор иќтисодиёти ва унинг вужудга келиши

2-§. Бозор иќтисодиёти умуминсоний иќтисодиёт

Жамият инсонлардан таркиб топар экан, уларнинг Џар бирини ўз шахсий Џаёти, Џаётдан маќсади, орзуси мавжуд. Ћар бир киши жамиятда яшаганлиги туфайли бу орзу-маќсадларни амалга ошириш жамият орќали содир бўлади. Пировард натижада Џар бир кишининг таќдири жамият ва ундаги Џукмрон социал-иќтисодий тизим билан боƒлиќ бўлади.

Ћар бир инсон фаровон яшашга, кишилар ўртасида обрў-эътибор ќозонишга, ќолаверса ўзидан сўнг тарихда ном ќолдиришга интилади.
Тадќиќотчи-психологларнинг фикрича инсониятнинг асосий ќисми фаровон яшаш учун Џаракат ќилар экан. Турмуш фаровон бўлиши учун турли-туман неъматлар мўл-кўл бўлиши керак. Бундай мўл-кўлликни юќори даражадаги меЏнат унумдорлиги таъминлайди.
Кишилик жамияти ўз тараќќиёти давомида меЏнат унумини ошириш учун инсонни меЏнатга жалб ќилишнинг турли йўлларини ќўллаган. Уларни асосан 3 гуруЏга бўлиш мумкин:
а) меЏнатга мажбур ќилиш;
б) меЏнатга иќтисодий раƒбатлантириш;
в) меЏнатга маънавий раƒбатлантириш.
Бу усуллар биргаликда ќўлланиб келинган, лекин тарихий ривожланиш босќичларида, турли социал-иќтисодий тизимларда уларнинг нисбати турлича бўлган.
Инсон онгида Џар доим ўз меЏнат фаолиятини баЏоловчи психологик жараён содир бўлиб туради. У ўз ишининг натижасини баЏоланишини, таќдирланишини доимо таЏлил этади. Агар меЏнатини таќдирланишидан кўнгли тўлмас экан, Џафсаласи пир бўлади, ишга ќўли бормайди. Ћар бир инсоннинг меЏнат ќилиши ва меЏнати муносиб таќдирланиши жамият тараќќиётида муЏим роль ўйнайди.
Инсоннинг феъл-атворига тўƒри келадиган меЏнатга жалб ќилиш-нинг энг маъќули меЏнатга иќтисодий раƒбатлантириш экан. Бу усулни устун даражада бозор иќтисодиёти шароитидагина кенг ќўллашга имконият яратилади. Мулкнинг турли-туманлиги ва тенг-лиги, раќобат кураши, иќтисодий фаолият эркинлиги бунинг учун асос яратади. Ћар бир инсоннинг Џаёт тарзи, турмуш даражаси, энг аввало унинг топган даромадига боƒлиќ.
Умуман олганда даромад олишнинг икки йўли мавжуд:
1. МеЏнат эвазига.
2. Мулки эвазига.
МеЏнат эвазига олинадиган даромад меЏнатни иќтисодий раƒбатлантириш билан боƒлиќ. МеЏнат эвазига даромад топиш Џозирги пайтда Џам асосий ўринда туради. Бозор иќтисодиёти шароитида Џар бир инсон ўз аќли, заковати, салоЏияти, малакаси, ќизиќиши, тажрибасига ќараб хоЏлаган меЏнат фаолияти билан шуƒулланиш имконига эга.
Кишилик жамияти тараќќиёти тарихи бозор иќтисодиётининг умуминсоний иќтисодиёт эканлигини кўрсатди. Чунки, бозор иќтисодиёти жамият аъзоларининг асосий маќсади фаровон Џаёт кечиришни амалга ошириш учун зарур имконият яратиш билан бошќа иќтисодий тизимлардан устун туради.
Унинг энг муЏим афзаллиги Џар бир кишини меЏнат унумини ошириш учун раƒбатлантиради.
«Фаќат уюшган бозоргина бугунги кунда халќнинг ижодий ва меЏнат имкониятларини очиб бера олади, боќимандаликка хотима беради, ташаббускорлик ва ишбилармонликни ривожлантира олади, раƒбатлантиришни ва йўќотилган хўжайинлик туйƒусини ќайта тиклайди»¹.
Бозор иќтисодиётида даромад манбаларидан бири мулк Џисобланади. Мулк эгалари ўз мулкларини даромад топиш маќсадида ишлатар экан, у ўз навбатида мулкдан асраб-авайлаб фойдаланишга, энг самарали вариантларини топиб ишлатишга ундайди.
Бозор иќтисодиётининг афзалликларидан бири ресурсларни самарали таќсимланишини таъминлашдир.
Бозор иќтисодиёти чекланган ресурсларни таќсимлаш ва ишлатишда алмашувга асосланар экан, энг аввало зарур товар ва хизматлар ишлаб чиќаришни юќори даражада самарали бўлишини таъминлайди. Кучли раќобат кураши шароитида Џар бир иќтисодий фаолият юритувчи ўз мавќеини саќлаб ќолишга Џаракат ќилади. Ишлаб чиќарувчилар эса бундай шароитда иложи борича кўпроќ Џаракат ќилишади. Бунинг асосий йўли ишлаб чиќариш харажатларини пасайтиришдир.
Фаќат бозоргина тежамли хўжалик юритишнинг кучли оќилона жиЏатларини яратади, харажатларни камайтиради, талон-торож ва лапашангликка ќарши курашади¹.
Харажатларни пасайтиришга эса меЏнат унумдорлигини ошириш, фан-техника янгиликларини ишлаб чиќаришга жорий ќилиш орќали эришилади. Ћар бир ишлаб чиќарувчининг ресурсларни тежашга интилиши, уларни самарали таќсимланишини таъминлайди.
Ўзгараётган шароитга юќори даражада тезда мослашувчанлик Џам бозорнинг устунлиги Џисобланади.
Бозор механизми юќори даражада самарали тарзда зарур товарлар ишлаб чиќариши ва хизмат кўрсатишни йўлга ќўяди. Чунки, жамият талабига мос бўлмаган товарлар реализация ќилинмайди. Натижада унинг эгалари сарфланган харажатларини ќоплай олмайдилар, зарар кўрадилар. Ана шу хатар Џар бир ишлаб чиќарувчини бозордаги талабга тезда мослашишга мажбур ќилади.
Натижада ана шу ишлаб чиќариш таркиби ва Џажми талаб асосида шаклланади ва унга биноан ресурслар Џам таќсимланади.
«Фаќат бозоргина ишлаб чиќаришни истеъмолчининг манфаатларига бўйсундириш, маЏсулотга бўлган талабни аниќ Џисобга олиш, конъюнктура ўзгаришларига ќараб тезликда иш тутиш имкониятини беради»².
Фан-техника ютуќларидан максимал даражада фойдаланиш новацияга мойиллиги бозор иќтисодиётининг яна бир устунлигидир.
Раќобат кураши натижада банкрот бўлмаслик, синмаслик учун Џар бир ишлаб чиќарувчи ва хизмат кўрсатувчи бошќаларга нисбатан камроќ харажат ќилишга, сифатлироќ маЏсулот ишлаб чиќаришга, янги турдаги товарлар ишлаб чиќариш ва хизмат кўрсатишга интилади. Бу маќсадларга эришишда асосий ролни фан-техника янгиликлари ўйнайди. Шунинг учун бозор механизми янгиликлар ќидириш, ихтиролар ќилиш, уларни ишлаб чиќаришга жорий ќилишга доимий амал ќилувчи стимул яратади.
«Фаќат бозоргина янгиликларга сезгир ќилади, фан ва техниканинг энг сўнгги ютуќларини дадил ва ƒайрат билан жорий этади, ўз ишининг устасига, касб-маЏоратига муносиб баЏо беради»³.
Бозор иќтисодиёти турли-туман эЏтиёжларни ќондириш товар ва хизматлар сифатини яхшилаш имконияти кенглиги билан Џам ажралиб туради. Бозор иќтисодиётини юќорида ва бошќа бобларда санаб ўтилган белгилари товарлар ва хизматлар тўкинчилигини юзага келтиради. Бу ўз навбатида харидорларни танлаб олиш имкониятини кенгайтиради. Бозор иќтисодиётининг бошќа бобларда Џам кўрилган ижобий томонлари иќтисодиётнинг жадал ривожланишини таъминлайди. Уни умуминсоний иќтисодиётга айлантиради.
Бозор иќтисодиёти шубЏасиз афзалликка эга, лекин уни Џар ќандай камчилик ва ќарама-ќаршиликлардан Џоли идеал механизм деб ќараш хато, бозор иќтисодиётини холисона баЏолашдан йироќ. Унинг ўзига хос камчиликлари, заиф томонлари мавжуд:
1. Бозор иќтисодиёти ќайта тикланмайдиган ресурсларни асраш, табиатни муЏофаза ќилиш, атроф-муЏитни талаб даражасида саќлашни, экологик мувозанатни таъминлашни юзага чиќармайди.
2. Иш билан ва нархлар даражаси стабиллигини кафолатламайди.
3. Фанда фундаментал тадќиќотлар олиб бориш имконияти чекланади. Тезда фойда келтирмайдиган, лекин илм-маърифат, келажак учун муЏим бўлган тадќиќот, назарий изланишлар раƒбатлантирилмайди.
4. Фойда келтирмайдиган ёки зарар келтирадиган, жамият учун зарур бўлган, лекин сарфланган харажатлар тезда ќопланмайдиган, катта маблаƒлар талаб ќиладиган, жамоа биргаликда фойдаланадиган товар ва хизматлар ишлаб чиќариш раƒбатлантирилмайди.
5. АЏолини табаќаланишини кучайишига олиб келади.
6. Нархлар паритети (ќайчиси) саноат фойдасига Џал бўлади.
Юксак ривожланган бозор иќтисодиётида ана шу камчиликларни чеклаш учун давлат томонидан чора-тадбирлар белгиланади.
Бозор иќтисодиёти ва бозор муносабатларининг буюк кучи шундаки, у кишилар меЏнат фаолияти активлигини узлуксиз тарзда таъминлайди. Мавжуд ресурслардан асраб-авайлаб фойдаланишга, новацияга интилишга, Џар бир ишга ќўл уришдан аввал натижаси ќандай бўлишини пухта ўйлашга, оќилона таваккалчиликка ундайди. Натижада унинг энг асосий афзаллиги бозорнинг тўкинлигини таъминлаши намоён бўлади.