Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga 
oshiyshda asosiy vositalarning urni nixryatda kattadir. Asosiy vositalar 
korxonaning ishlab chiqarish jarayonida juda katta rol uynaydi, chunki ular barcha 
korxona tayanadigan va korxonaning ishlab chiqarish kuvvatini badolash mezoni 
bo‘lgan ishlab-chiqarish texnika bazasini tashkil etadi. 
«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMSning 7-bandiga asosan, asosiy vositalar 
ueoq davom etadigan vaqt mobaynida (bir yildan ortik vaqt davomida) moddiy 
ishlab « chiqarish sohasida xam, noishlab chiq;arish sohasida xo‘am amal 
qiladigan, shuningdek ijaraga bsrish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlardir. 
Korxonalar da asosiy vositalarni hisobga olish quyidagilarni ta’minlashi lozim: 
asosiy vositalarning harakati bilan bog‘liq muomalalarni hujjatlarda o‘z vaqtida 
.hamda to‘g‘ri rasmiylashtirish; 
asosiy vositalarning olinishi, joyi o‘zgartirilishini to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks 
ettirish;asosiy vositalarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bulib, 
ularni hisobga olishni tashkil qilish; asosiy vositalarni joriy hisobda hamda
buxgalteriya balansida tegishli andozalarga va me’yoriy xxujjatlarga asosan 
to‘g‘ri va o‘z vaqtida baholash; ularni sotib olinganidan keyin hisobdan
chiqarilishiga kadar turgan joyi (foydalanish joyi) bo‘yicha mavjudligi va
saqlanishini, ayrim xollarda ularningsaqlanishi uchun ma’sul bo‘lgan shaxslar 
bo‘yicha nazorat qilish;asosiy vositalarning eskirishini to‘g‘ri va o‘z vaqtida 
hisoblab chiqish hamda uni hisobda to‘g‘ri aks ettirish; ta’mirlash bo‘yicha
xarajatlarni aniqlash va bu maksadlar uchun ajratilgan mablag‘larning 
okilona ishlatilishini nazorat qilish; 
eskirgan, xo‘jalik uchun oshikcha bo‘lgan asosiy vositalarni o‘z vaqtida hisobdan 
chiqarishni ta’minlash 

---

Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy vositalari bevosita moddiy 
ne’matlarni yaratishda ishtirok etadigan vositalaridir, Noishlab chiqarish asosiy 
vositalari guruxiga uy-joy hamda kommunal-xo‘jalik maishiy xizmat, soglikni 
saklash, ta’lim va boshqa-larning asosiy vositalari kiritiladi. 
Ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatida asosiy vositalar ob’ektlardan foydalanish 
darajasiga ko‘ra quyidagi guruxdarga bo‘linadi: foydalanilayotgan; zaxirada 
turgan; ishlamayotgan asosiy vositalar. 
Asosiy vositalarning bunday guruxlanishi ulardan foydalanish samaradotlya 
baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz asosiy vositalarni boshqa kog 
berish yoki sotish to‘g‘risida Qaror qabul qilish, shuningdek ularning 
eskiripshn::hisob-kitob qilish uchun zarur. 
Asosiy vositalar natural-moddiy tarkibiga ko‘ra quyidagi guruxlarga bulin! er; 
erni obodonlashtirish bo‘yicha kapital sarflar; imoratlar; inshootlar; o‘zatuvchi 
moslamalar; mashina va jixoz transport vositalari; asbob-uskunalar; 
ishlab chiqarish inventarlari; xo‘jalik inventarlari; ish xayvonlari va maxsuldor 
chorva; ko‘p yillik daraxtlar; boshqa asosiy vositalar. 
Er amaldagi konunchilikka binoan korxonaga mulk tarzida berilgan er mayds 
O‘zbekiston Respublikasi Er kodeksining 17-moddasiga binoan, «yuridik shaxs: 
kodeksi va boshqa konun xujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiy fonda, 
muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk xukuki asosida er uchastka 
ega bulishlari mumkin». Erning qiymatiga uni xarid qilishda kuchmas mulk 
agentlik to‘lanadigan komission to‘lovlar, advokatlik xizmati uchun haq xarid 
qilishdagi to‘lovlari, drenaj qiymati, erni tozalash va boshqa xarajatlar qo‘shiladi. 
Erni obodonlashtirish bo‘yicha kapital sarflar tarkibiga erning unumdorligini 
oshirish, avtomobil va boshqa transport turlariga to‘xtash joylarini barpo etish 
shunga o‘xshash boshqa xarajatlar kiradi. 

---

Imoratlar hamda binolarga ishlab chiqarish korpuslari, tsexlar, boshqarma
binolari, omborxonalar, turar-joy binolari va boshqa ishlab ma’muriy-
xo‘jalik va ijtimoiy-maishiy maksadlardagi ob’ektlar, shuningdek to‘g‘ri 
foydalanish uchun zarur bo‘lgan jami kommunikatsiya vositalari (isitish, 
shamollatish, suv-gaz ta’minoti tizimi, ichki telefon va signalizatsiya vositalari. 
xujaligi) kiradi. 
Inshootlarga mehnat jarayoni va uning natijalarini o‘zgartirmagan holda chiqarish
jarayonlarining texnikaviy yoki umumiy vazifalarini bajarishga qiladigan
ob’ektlar (neft va gaz kuduklari, shaxta yullari, avtomobil ko‘priklar, suv 
omborlari va bonqalar) kiradi. 
O‘zatuvchi moslamalarga mashina-dvigateldan ish mashinalariga elektr, issiqlik 
mexaniq energiyani o‘zatishga, shuningdek suyuq va gazsimon moddalarni bir 
ob’ektdan ob’ektga etkazib berishga xizmat qiladigan qurilmalar (elektr o‘zatish 
yullari. yo‘llari, issikdik va gaz tarmog‘i hamda boshqalar) kiradi. 
Mashina va jixozlar asosiy vositalarning eng asosiy turi hisoblanadi navbatida 
quyidagi guruxlardan tarkib topadi: 
♦ kuch mashina va jixozlari elektr va issikdik energiyasini ishlab chiqaradiga:-uni 
mexaniq xarakat energiyasiga aylantirib beradigan generator-mashinalar, 
mashinalar (kozonxonalar, bug dvigatellari, turbinalar, kuch
transformatorlari va b.)dir; 
♦ ish mashinalari va jixozlari mehnat predmetlariga mexaniq termik kimyoviy 
yki boshqa yusinda texnologik ishlov berishga, ularni ishlab chiqarish jarayonida, 
qazib olish, eritish, tayyorlashga xizmat qiladigan qurilmalar (stanoklar, apparatlar, 
agregatlar)dir; 
' 
♦o‘lchov va rostlash asboblari hamda qurilmalari va laboratoriya jihozlari 
foydalaniladigan texnika ishidagi turli parametr (ko‘rsatkich)larni o‘lchash,
ishlab chiqarish jarayonlarini bshqarish, xom-ashyo, materiallar va tayyor 
mahsulotlar sifatini tekshirish, namlik darajasi, shovkin ta’siri va boshqalarni 

---

o‘lchashda ishlatiladi. Ularga 
manometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetcherlik nazorati va boshqalar kiradi;
♦Hisoblashish texnikasi ma’lumotlarni elektron hisoblashish mashinalarida 
qayta ishlaydigan vositalardir. Ularga kompyuterlar, printerlar va boshqa
kompyuter vositalari kiradi; 
♦boshqa mashina va jixrzlarga yukorida sanab utilmagan mashina va jixrzlar (ut 
1 uchirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi. 
Transport vositalari kishilar hamda yuk va turli maksadlardagi narsalarni 
tashishga mo‘ljallangan xarakat vositalari (temir yul, suv, avtomobil,
kommunal transporti va muhim neft quvur yullari)dir. 
Asbob va uskunalar qo‘l mehnati jarayonida ishlatiladigan yoki ish kismlarini 
kuchaytirish, oshirish uchun mashinaga biriktiriladigan vositalar (elektrodrellar, 
vibratorl ar) dir. 
Ishlab chiqarish inventarlari ishlab chiqarish jarayonini engillashtirishda ishlatiladi. 
Ularning tarkibiga bak konteyner, inventar idishlari kiradi. 
Xo‘jalik inventari idora (ofis) ishlarini va xo‘jalikni yuritishda zarur bo‘lgan 
mehnat vositalaridir. 
Ish xayvonlari va mao‘suldor chorva har bir etilgan mol (ot, xo‘kiz, sigir)larga;
bo‘lib, alohida inventar ob’ekti sifatida hisobda aks ettiriladi. 
Ko‘p yillik daraxtlar alohida xiyobon, park bogdagi miqdori va yoshidan katiy 
nazar ekilgan daraxtlar guruxidir. 
Boshqa asosiy vositalarga kutubxona vositalari, ijaraga olingan asosiy •
vositalar, konservatsiyadagi asosiy vositalar va boshqalar kiradi. 
«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMga binoan asosiy vositalar quyidagi baholarda 
baholanadi: Dastlabki qiymat Sotish qiymati; Tugatish qiymati; Qoldik qiymati; 

---

O‘rnini koplash qiymati.