“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

1.5. “Rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi” fani predmeti va usullari

“Rivojlangan mamlakatlarda bozor tajribasi” fanining predmeti jahon bozori tajribasi tahlili va uni o‘rganishdan iborat bo‘lib, bunda asosiy diqqat rivoj topgan mamlakatlarga qaratiladi. Bu jarayon tizimli tavsifga egadir. Avvalo bozor iqtisodiyotiga o‘tish va uning rivojlanishiga oid umumiy masala, qoidalarga e’tibor berib, qisqacha talqin beriladi. Bu taqqoslash va predmetni aniqlash hamda belgilashga yordam beradi. Bular qatoriga bozor iqtisodiyoti shakllanishi asosiy shartlari, ko‘p mulkchilik, tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznes, bozor milliy modellari kabilarni kiritish mumkin.

Avvalo eng yirik va yuqori darajada rivojlangan hamda bozor rivoji etaloni vazifasini bajaruvchi mamlakatlardan AQSH, Yaponiya, Fransiya va Germaniya iqtisodiyotining shakllanishi, rivojlanishi xususiyatlari, belgilari tahlil etilgan xolda bayon etiladi. Ma’lumki, bu mamlakatlarning bozor sohasidagi tajribalari juda katta va ularga taqlid qilish maqsadga muvofiqdir. SHu bilan birga bu mamlakatlarning jahon mamlakatlari rivojiga ta’siri katta va bu sohada juda xajmli salohiyatga ega.
Rivojlangan mamlakatlar yyetakchilarini birlashtiruvchi “ettilik” aloxida o‘rganiladi. Shunga o‘xshash Yevropa Ittifoqiga ham mustaqil o‘rin ajratilib tahlil etiladi. Ahamiyatiga ko‘ra e’tibor berishni talab qiluvchi Xitoy mamlakatidagi bozor islohotlariga ham aloxida o‘rin ajratilib, bundagi diqqatga sazovor tajribaga arziydigan masalalar ko‘rib chiqiladi.
O‘ziga xoslik xususiyatlari mavjud bo‘lgan Osiyodagi yangi industrial mamlakatlar “Osiyo ajdaholari” va “Osiyo yolbarslari” deb atalib, bularda ham bozorga o‘tish va uni mustahkamlash sohasida keng tajribalar mavjud. SHu bilan birga bularga O‘zbekistonga xos mentalitet o‘xshovliklar bo‘lib, biz uchun amaliy ahamiyatlidir.
Bozorga o‘tishda sobiq sotsialistik iqtisodli mamlakatlar tajribasi, ayniqsa hozirgi SMM mamlakatlar tajribalari diqqatga sazovorki, bizning amaliyotimizda o‘xshovlik ko‘p uchraydi. Bular ham diqqatga sazovor bo‘lib, tahlil etilgan holda o‘rganiladi. Markaziy Osiyo davlatlari bizga bevosita qo‘shni holda umumiyliklar ko‘p va bularni ham e’tiborga olish zarur.
Bozor iqtisodiyotining shakllanishi va taraqqiyoti ko‘p jixatdan umumjahon tashkilotlari faoliyatiga bog‘liqdir. Bular BMT, Jahon valyuta fondi va shu toifadagi banklar kabilar bo‘lib, bularni o‘rganishlik kerakligini davrning o‘zi taqozo etadi.
Bundan tashqari iqtisodiy hamkorlikka qaratilgan xalqaro birlashmalar, kelishuvlarning ham ahamiyati kam emas, ularning faoliyat tajribalarini o‘rganish, amaliyotimizga taalluqli tomonlarini belgilash foydadan xoli emas. Ayniqsa bunda O‘zbekiston bevosita aloqador bo‘lgan tashkilotlar ahamiyatlidir, qaysiki sarmoyalar va tashqi savdo bilan bog‘langan jahon, qit’alar banklari, xalqaro savdo tashkiloti kabilardir.
Rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasini o‘rganishda davlat iqtisodiy faoliyatiga ahamiyat beriladi. Chunki bozor usuli iqtisodiyot taraqqiyotini to‘liyg‘icha ta’minlay olmaydi va buning uchun qo‘shimcha mexanizmlar talab etiladi. Boshqacha qilib aytganda, bozor umumiy iqtisodiy taraqqiyot uchun yordamga muxtojdir. Bunday yordamchi kuch davlat va jamiyat faoliyati bo‘lib, sivilizatsiya taraqqiy qilgan sari bularning ahamiyati o‘sib bormoqda va bozor sharoitida iqtisodiy taraqqiyotning ijtimoiylik ta’sirini kuchaytirish, iste’molchilar manfaatini himoyalash, iqtisodiy istiqbollarni belgilash, pul-kredit, solig‘, byudjet siyosatlaridan to‘g‘ri foydalanish imkonini bermoqda. Ijtimoiy infratuzilmaning asosan davlat tasarrufida bo‘lishi va buning bozor iqtisodiyotiga samarali ta’siri, umuman davlat va bozor iqtisodiyotining bir-biriga mos xolda harakatda bo‘lishi iqtisodiy taraqqiyot va aholi turmush darajasi muammolarini xal qilishda juda qo‘l kelmoqda. Bundagi eng muhim tomonlar bozorni ijtimoiy tartiblashtirish, milliy iqtisodiyotni himoyalash, iqtisodiy strategiyalarni boshqarish, davlat tijoratini uyushtirish kabilardan iborat.
Jahonda ikki qarama-qarshi tizimlar mavjudligida kapitalizm asosan salbiy hisoblanar va faqat ekspluatatsiya mazmunida talqin etilar edi. Albatta buning bozor iqtisodiga o‘tish davrlariga oid XIX va XX asr birinchi yarimlarida jonli tomonlari mavjud edi. Lekin so‘ngra, ayniqsa hozirgi bozor iqtisoldiyoti rivojlangan davlatlar salmog‘i ortib borishi bilan bunday tushunchalar o‘zgarmoqda. Chunki bu jarayon bozor iqtisodiyoti taraqqiyoti bilan ijtimoiy muammolarning muvaffaqiyatli xal qilinib borishi tufayli ijobiy o‘zgarmoqda va insoniylik, insonparvarlik mazmunini oshkor qilmoqda va bozor iqtisodiyoti rivoji o‘z mazmunini ko‘proq ochmoqda.
“Rivojlangan mamlakatlarda bozor tajribasi” fanining predmetini o‘rganishda taqqoslash, tarixiy-mantiqiylik usullarni tajribada sinash kabilar asosiy usullari qilib qo‘llaniladi. Haqiqatdan ham usullar qabul qilish muammolarini ijobiy xal qilishda ijobiy o‘rin egallashi mumkin. Chunki har qanday bozor iqtisodi sohasidagi tajribalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqa mamlakatlarda qo‘llab amalga tadbiq etib bo‘lmaydi. Bu jarayon juda murakkab va ehtiyotkorlikni talab etadi-ki, har tomonlama tahlil etish, o‘lchash, taqqoslash, foydali tomonlarini aniqlash, muayyan sharoitlarga mosligini belgilash va qo‘llaniladigan sharoitlarni to‘la e’tiborga olish kabilarni aniqlashda zarur va samarali usullardan foydalanish talab etiladi.