“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

1.4. Rivojlangan mamlakatlar belgilari

Jahon iqtisodiyoti ko‘p turli iqtisodiyotlardan iborat o‘lib, u bir necha guruhlarga bo‘linadi. Buning ichida 3 xil yirik guruhlarga bo‘linishi e’tiborlidir. Bular: rivojlangan, rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyotli mamlakatlardir. Mamlakatlarni bu asosiy guruhlarga qo‘shishlik turli usul (kriteriya)lar bilan belgilanadi. Eng avvalo iqtisodiyot tafsiloti, ya’ni bozor yoki o‘tkinchi iqtisodiyot bilan mamlakatlar farqlanadi va baholanadi. So‘ngra ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Bunda yalpi ichki mahsulot (YAIM) ishlab chiqarish xajmi uning aholi jon boshiga to‘g‘ri kelishi hamda YAIMning tarmoqlar bo‘yicha tuzumi, turmush darajasi va sifati bilan o‘lchanadi.

1.4.1.-jadval
Jahonmamlakatlari yalpi mahsulotining taqsimlanishi 2015 yil

№	Mamlakatlar nomi.	Yalpi ichki mahsuloti (nominal), mln.dollar.	Yalpi ichki mahsuloti (nominal), %.
	Afg‘aniston	13 320	0,0231
	Albaniya	11730	0,0203
	AQSH	14270000	24,804
	Angola	69710	0,1211
	Antigua va Barduba	1180	0,002
	Argentina	301300	0,5237
	Armaniston	8683	0,015
	Avstraliya	920 000	1,5991
	Avstriya	374400	0,6507
	Bagama	7403	0,0128
	Baxrayn	19360	0,0336
	Bangladesh	92120	0,1601
	Barbados	3595	0,0062
	Belgiya	461500	0,8021
	Beliz	1407	0,0024
	Belorussiya	49040	0,0852
	Benin	6401	0,0111
	BAA	228600	0,3973
	Balgariya	44780	0,0778
	Boliviya	17550	0,0306
	Bosniya va Gersegovina	16960	0,0294
	Botsvana	10810	0,0187
	Braziliya	1482000	2,576
	Bruney	14700	0,0255
	Burkina Faso	7780	0,0135
	Burundi	1410	0,0025
	Butan	1493	0,0025
	Buyuk Britaniya	2198000	3,8206
	Daniya	308300	0,5358
	Dominika	376	0,0006
	Dominikana Respublikasi	44720	0,0777
	Efiopiya	33920	0,0589
	Ekvador	55610	0,0966
	Ekvatorial Gvineya	11180	0,0194
	Eritreya	1694	0,0029
	Eron	331800	0,5767
	Estoniya	18050	0,0313
	Fiji	3048	0,0052
	Fillipin	3048	0,0052
	Finlyandiya	242300	0,4211
	Fransiya	2635000	4,5802
	Gabon	10940	0,019
	Gaiti	6908	0,012
	Gambiya	726	0,0012
	Gana	14760	0,0256
	Gayana	1196	0,002
	Germaniya	3235000	5,6231
	Gonduras	14580	0,0253
	Grenada	683	0,0011
	Grettsiya	338300	0,588
	Gruziya	10980	0,019
	Gvatemala	36470	0,0633
	Gvineya	4436	0,0077
	Gvineya-Bisau	438	0,0007
	Xindiston	1243000	2,1606
	Indoneziya	514900	0,895
	Iordaniya	226800	0,3942
	Iroq	70100	0,1218
	Islandiya	11780	0,0204
	Ispaniya	1438000	2,4995
	Isroil	215700	0,3749
	Italiya	2090000	3,6328
	JAR	277400	0,4821
	Jazoir	134800	0,2343
	Jibuti	1089	0,0018
	Kabo-Verde	1755	0,003
	Kambodja	10900	0,0189
	Kamerun	21820	0,0379
	Kanada	1319000	2,2927
	Keniya	30210	0,0525
	Kipr	23220	0,0403
	Kiribati	114	0,0001
	Kolumbiya	228600	0,3973
	Kongo	8632	0,015
	Kongo Demokratik Respublikasi	11100	0,0192
	Koreya Respublikasi	800300	1,3911
	Koreya Xalq Demokratik Respublikasi	27820	0,0483
	Kosta Rika	29290	0,0509
	Kotd’lvuar	22910	0,0398
	Kuba	55430	0,0963
	Laos	5721	0,0099
	Latviya	24200	0,042
	Lesoto	1624	0,0028
	Liberiya	868	0,0015
	Litva	35960	0,0625
	Livan	32660	0,0567
	Liviya	60610	0,1053
	Lixtenshteyn	4993	0,0086
	Lyuksenburg	46510	0,0808
	Madagaskar	8974	0,0155
	Malavi	4909	0,0085
	Malayziya	207400	0,3605
	Maldiv	807,5	0,0014
	Mali	8757	0,0152
	Malta	7714	0,0134
	Markaziy Afrika Respublikasi	1983	0,0034
	Marokash	90780	0,1577
	Marshall orollari	161,7	0,0002
	Mavrikiy	9156	0,0159
	Mavritaniya	3241	0,0056
	Meksika	866300	1,5058
	Mikroneziya	238,1	0,0004
	Misr	188000	0,3267
	Moldaviya	5328	0,0092
	Mangoliya	4212	0,0073
	Mozambik	9654	0,0167
	Myanma	26520	0,046
	Namibiya	9039	0,0157
	Nepal	12470	0,0216
	Niderlandiya	789700	1,3726
	Niger	5323	0,0092
	Nigeriya	165400	0,2875
	Nikaragua	6298	0,0109
	Norvegiya	369000	0,6414
	Ozarbayjon	42510	0,0738
	Palau	164	0,0002
	Panama	24750	0,043
	Papau yangi Gvineya	8200	0,0142
	Paragvay	13610	0,0236
	Peru	127400	0,2214
	Pokiston	166500	0,2894
	Polsha	423000	0,7352
	Portugaliya	219800	0,382
	Qamar orollari	525	0,0009
	Qatar	92540	0,1608
	Qirg‘iziston	4681	0,0081
	Qozog‘iston	107000	0,1859
	Quvayt	114900	0,1997
	Rossiya	1255000	2,1814
	Ruanda	5011	0,0087
	Ruminiya	160700	0,2793
	Salvador	22170	0,0385
	Samoa	567	0,0009
	San-Marino	1048	0,0018
	San-Tome va Prinsipi	189	0,0003
	Saudiya Arabistoni	379500	0,6596
	Senegal	12610	0,0219
	Sent-Kits va Nyovis	547	0,0009
	Sent-Lyusiya	991	0,0017
	Sent-Vinsent va Grenadina	625	0,001
	Serbiya	42390	0,0736
	Seyshel orollari	656	0,0011
	Singapur	163100	0,2836
	Slovakiya	88300	0,1534
	Sloveniya	49550	0,0861
	Solomon orollari	668	0,0011
	Somali	2731	0,0047
	Sudan	54290	0,0943
	Surinam	3147	0,0054
	Suriya	54350	0,0944
	Svazilend	2929	0,005
	Serra-Leone	2064	0,0035
	Tailand	266400	0,463
	Tanzaniya	22160	0,0385
	Togo	2771	0,0048
	Tojikiston	4577	0,0079
	Tonga	259	0,0004
	Trinidad va Tobago	2300	0,0399
	Tunis	39570	0,0687

Yuqoridagi jadvalni quyidagicha turkumlash mumkin. Bundan xulosa shuki, dunyoda 20 davlat yer shari quruqligining 61,78% tashkil qilar ekan, dunyoda 20 davlat yer shari aholisining 70,55%ni hamda dunyoda 20 davlat jahon yalpi ichki mahsulotini 82,45%ni tashkil qilar ekan. E’tibor bersangiz turli ranglarga bo‘yalgan mamlakatlar bu uch ko‘rsatkichda ishtirok etgan: ya’ni, Rossiya yer shari quruqligini 11,48% egallagan holda 2,06% dunyo aholisiga ega, shu bilan birga 2,18% dunyo yalpi ichki mahsulotida ulushi bor.

Jadvalda 160 dan ortiq mamlakatni 3 guruhga bo‘lingan xolda asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari keltirilgan. Yuqori darajali ko‘rsatkichga 24 mamlakat ajratilgan bo‘lib, ularning aholi soni 13,5 %ga teng bo‘lgan xolda umumiy yalpi mahsulotda 80%ga teng bo‘lgan. Aksincha, past darajali mamlakatlar soni 45 ta bo‘lib, aholining miqdori 55 %ga teng bo‘lgan xolda umumiy YAIMning 5%inigina tashkil etgan. Jon boshiga olganda YAIM 324 dollar bo‘lib, yuqori darajali mamlakatlarga nisbatan 71 marta pastdir. Iste’mol xajmini taqqoslasak, bu ko‘rsatkich bo‘yicha tafovut 60 barobarga to‘g‘ri keladi.
O‘rta darajadagilarga nisbatan ham aholi jon boshiga YAIM 11 barobar va iste’mol xajmi bo‘yicha esa 10 barobar yuqoridir.
Yuqori darajadagilar albatta rivojlangan mamlakatlardir. Bular bilan boshqa mamlakatlar iqtisodiy darajasidagi farq juda katta. Ayniqsa past darajali mamlakatlar bilan taqqoslash keskin farqlar mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga rivojlangan mamlakatlar juda katta imkoniyatlarga egaligi va ustuvor ahamiyatli iqtisodiyot darajasida ekanligini bildiradi.